مقاله عربی: بررسی شعر فلسطین / بررسی مفهوم و مضامین شعر مقاومت فدوی طوقان
– ۸۴ ) ۱- ۰۳ تحولات ادبی فلسطین با توجه به مفهوم انقلاب فلسطین و ریشه های تاریخی این قیام و براساس حوادثی که ازسال ۱۹۱۷ م در دنیای عرب جریان یافته و به خصوص بر مبنای وقایع بعد از سال ۱۹۴۸م ، حق آن است که شعر انقلابی که در خدمت این حرکت و درراستای تحقق آرمان های آن ،صادقانه می کوشد ، می جوشد و می خروشد ، شعر انقلاب شمرده شود ، وبلکه اسوه شعرانقلاب وپیشوای آن به شمار آید . زیرا این شعری است که دردها ، رویاها ومبارزات توده های ستم دیده را به تصویر می کشد ،پدیده ای جدید است که همان قدر که در پی تحقق شعر برای شعر است در صدد تحقق شعر برای اهداف انسانی است و واقع گرایی انسانی را دنبال می کند . تاثیر آن در شعر جدید عربی آن است که افقهای تازه ای را به روی شعر گشوده و مفهوم تازه ای را برای شعر مطرح کرده و ویژگی های مکتب شعری جدید را روشن ساخته است . این شعر عهده دار رسالت نوینی برای شعر عربی است که در کلمات و حروفش ، ابزار تغییر ساختار فرهنگی را حمل می کند و آرمانش در انداختن طرحی نو در فرهنگ عربی است . ( سعید ؛۱۳۷۸: ۱۲۳ ) شعرعربی بعد ازشکست ژوئن سال ۱۹۶۷م نیزدربسیاری ازموارد،چیزی جزمرثیه ای اندوهبارنیست . اما در عین حال شعر انقلاب فلسطین هر گاه از عمق تجربه شاعر حکایت می کند برخاسته از تجربه انسانی عمیق است که دردمندی شاعر را از خلال دردهای مردم و انسانیت ترسیم می کند . گویی که از سکوت سر بر می تابد و پیکار با حرف و کلمه را بر می گزیند ، پیکاری سخت که از مبارزه با توپ و بمب وموشک خطرناک تر و شدیدتر است . بنابراین حق مسلم فدوی طوقان است که نقش موثر اورا دراین عرصه نادیده نگیریم و در موردش ساکت ننشینیم . ( بکار ، ۲۰۰۴ :۳۲ ) تقسیم بندی شعر معاصر فلسطین ۰۴۱- شعر معاصر فلسطین را می توان به دوره های مختلف تقسیم نمود و در هر یک از این دوره ها موضوعی ویژه را دنبال کرد . که در مرحله اول به دو مرحله تقسیم می شود : ۱- پیش از رویداد ۱۹۴۸ م . ۲- پس از رویداد ۱۹۴۸ م . ادبیات فلسطین پیش از رویداد غم انگیزسال ۱۹۴۸ م قسمتی از جریان اصلی جنبش ادبی عرب به شمار می رفت که در نیمه ی نخست قرن بیستم به خود بالیده بود . این ادبیات در قاهره ریشه دوانیده بود که نویسندگان مصری ، سوری و لبنانی سردسته های این سلسله بر آن تاثیری نهادند . حتی نویسندگان نام آور فلسطین سهم عمده ای ازشهرت خودرامدیون پایتخت های کشورهای عربی می دانستند که آنهارا می پذیرفتند وآثارشان درآنجا به فروش می رفت . (طاهباز ؛ ۱۳۸۰ : ۲۲ ) شعر این دوره را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد که در این قسمت به ویژگی های شعر این چهار مرحله می پردازیم : مرحله اول : این مرحله از نیمه دوم قرن نوزدهم شروع و تا زمان اعلام قانون اساسی امپراطوری عثمانی در سال ۱۹۰۸ م ادامه می یابد . این دوره که نظام فئودالی آن راازهر طرف دراحاطه داشت ، محیطی اقتصادی وسیاسی بود. مرحله دوم : این مرحله ازسال ۱۹۰۸م شروع وتاپایان جنگ جهانی اول در سال ۱۹۲۰م ادامه می یابد . در این مرحله ترک ها از عرب ها جدا شدند و استعمار خویش را آغاز کردند و اعراب به ضرورت دفاع از سرنوشت خویش و اصلاح امورشان پی بردند و به دنبال عدالت و برابری و استقلال فردی خود رفتند . مرحله سوم : دوره ای میان دو جنگ جهانی یعنی از سال ۱۹۲۰ م تا سال ۱۹۳۹م که گروه متحدان تصمیم به تقسیم کشورهای عربی در میان خود گرفتند و فلسطین با استعمار صهیونیسم روبرو شد . در این دوره بود که انقلاب ها و شورش ها در زندگی و شعر مردم راه یافت و شعر با درگیری های ایدئولوژیک و تعارضات فکری و هنری همراه و همساز شد . مرحله چهارم : از جنگ جهانی دوم شروع می شود و تا وقوع رویداد ناگوار فلسطین در سال ۱۹۴۸ م ادامه می یابد که اوضاع در این کشور دگرگون شده و شعر در تلاش بود تا نقش خود را به خوبی ایفا کند . ( همان ، ۳۰۵ ) اما عبدالحسین فرزاد تقسیم بندی دیگری برای شعر فلسطین قائل است . او می گوید : به گمان من شعر فلسطین یا ادبیات منظوم با موضوع محوری فلسطین و مسایل آن رامی توان به چهار دوره تقسیم نمود : دوره نخست : پیش از اعلامیه بالفور ۱۹۱۷ م یعنی پیش از آنکه لُرد بالفور وزیر خارجه ی بریتانیا اعلامیه معروف خود را صادر کندو به طور ضمنی به صهیونیست ها وعده تشکیل دولتی یهودی را بدهد . دوره دوم : پس از اعلامیه بالفور که بیشتر متفکران و شاعران عرب خطر را احساس نمودند و آن را جدی گرفتند . زیرا که در این دوره زمانی ، یعنی از سال ۱۹۱۷ م تا سال ۱۹۴۸ م که کشور اسرائیل به طور رسمی اعلام موجودیت کرد ، لحظه به لحظه بر تعداد مهاجران یهود به فلسطین افزوده می شود . دوره سوم : پس از تشکیل رسمی دولت اسرائیل از سال ۱۹۴۸ م تا شکست اعراب در ژوئن ۱۹۶۷م است .در این دوره قوانین ظالمانه اسرائیلی ها در مورد مصادره ی زمین های کشاورزی ، زندانی کردن فلسطینی ها در روستاها ، کشتارهای دسته جمعی روستائیان و به راه انداختن زندان ها ی بیمناک با شکنجه های قرون وسطایی رخ می نماید و چهره ی حقیقی و نژادپرستانه صهیونیسم به خوبی دیده می شود و دولت اسرائیل هم از ابراز آن ابایی ندارد . دوره چهارم : از زمانی آغاز می شود که اعراب در سال ۱۹۶۷ م از اسرائیل شکست خوردند . اهمیت این دوره از آن جهت است که غافلان عرب هم در تمامی نقاط جهان مساله را جدی گرفتند و آنانی که صد درصد چشم امید به غرب داشتند و غرب را بهشت گمشده ی آرزوها و تنها یاور و پشتیبان خود می دیدند ، دانستند که مساله اسرائیل تنها به فلسطین محدود نمی شود وخطرجدی است . ازاین تاریخ به بعد است که همه ی ادبای عرب درآثارشان به فلسطین توجه کردند وحتی آنها که هنرمندانی ژرف اندیش هم نبودند ، به جهت همراهی بادیگران ،در آثارشان شعارهای ضد اسرائیلی سر دادند .( فرزاد ؛ ۱۳۸۰ : ۴۱ -۳۸ )
شیما سادات پارسا مقدم
مرکز اسناد و مطالعات راهبردی خاورمیانه و فلسطین
چکیده :
فدوی طوقان در سال ۱۹۱۷م از خاندانی اصیل در نابلس دیده به جهان گشود . وی معروفترین شاعرفلسطین و یکی از کسانی بود که به هیچ وجه نمی توان نامش را در شعر مقاومت فلسطین نادیده گرفت . او با فراز وفرودهای شعری‌اش دنیائی آفرید که نمایانگر دنیای زن فلسطینی است . فدوی طوقان را پیش کسوت ترین شاعر پر آوازه ی فلسطین لقب داده اند . شاعرانی مانند محمود درویش و سمیح قاسم به او نگاهی مادرانه داشته اند و شعرهایی به او تقدیم کرده اند . فدوی طوقان رشد فکری وشعری خود را مدیون برادرش ابراهیم ، طلایه دار شعر فلسطین می باشد . زبان شعری فدوی ، ساده و دارای رقت زنانه است . او اشعارش را در جامه‌ای پر از اندوه ، آرزو ، مناجات، و امید به بازگشت روزگار آسودگی ، برای هموطنانش سروده است . ادبیات مقاومت و به ویژه شعرمقاومت ، آیینه ی تمام نمای رنج ها ، پیکارها ، پایداری ها و آزادی است که فدوی طوقان نسبت به این ادبیات بیگانه و ناآشنا نبوده است . او به عنوان زنی عرب و فلسطینی مثل دیگران تلخی اولین بلای خانمان سوز سرزمینش را که درجان ها و رگ ها نفوذ کرده ، چشیده است . فاجعه ای که سبب شد تا وی بهترین اشعار حماسی را درباره ی هراس این فاجعه و پیامدهای ناشی از آن از قبیل : ویرانی ، آوارگی ، بیچارگی و دردها بسراید .
از شاخصه های شعر فدوی شهامت در بیان و تصویرگری است که نقش او را در ادبیات مقاومت پررنگ تر می نماید . او با وجود اینکه در شرایط سخت و نفرت آور اشغال زندگی می کرد ، شرایطی که هموطنانش در آن با بدترین انواع خواری و تهدید رو به رو بودند ، با زیباترین ابیات حماسی و انقلابی ، شیرمردان و دلاوران سرزمین خود را به جوش و خروش وا می داشت . آن گاه به صف شعرای مقاومت پیوست و آمادگی خود را برای مبارزه با دشمنان اعلام کرد .
فدوی طوقان با اشعاری زیبا و سرشار از عشق به میهن و هموطنان خود ، در راه آزادی وطن از دست دشمنان تجاوزگر ، با مبارزان فلسطینی همراه و هم صدا شد و نام خود را در میان شاعران معاصر عرب و به ویژه شعرای مقاومت فلسطین جاودانه کرد . سرانجام او در سال ۲۰۰۳ همزمان با دستگیری صدام جنایتکار دیده از جهان فروبست .
واژه های کلیدی : فدوی طوقان ، فلسطین ، شعر مقاومت ، شاعر زن معاصر .
مقدمه:
الحمدُ لِلَّهِ و الصَلوهُ والسَّلامُ علی مُحمَّدٍ وآلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهرینَ
فدوی طوقان یکی از شاعران زن فلسطینی معاصر است و از نخستین شاعرانی است که عاطفه صادقانه را در اشعارش به تصویر کشیده است . با توجه به اینکه وی شاعر معاصر است و زمان فوت ایشان در سال ۲۰۰۳ – همزمان با دستگیری صدام جنایتکار- بوده است لذا نویسندگان اندکی درمورد وی مطالبی را نوشته اند .
فدوی طوقان از خاندانی اصیل در سال ۱۹۱۷ م در نابلس فلسطین به دنیا آمد . ایشان خواهر کوچک شاعر پرآوازه ابراهیم طوقان می باشد ، که هنر شاعری را نزد برادرش فرا گرفت مرگ برادر و پدر به علاوه فاجعه ۱۹۴۸ م گستره ای مناسب برای ورود فدوی به آوردگاه زندگی فراهم آورد ، به گونه ای باعث شد که حیات سیاسی وی نیز در دهه ی پنجاه آغاز شود . فاجعه ۱۹۶۷م نقطه ی تحول دیگری در زندگی فدوی طوقان بود . با پیش آمدن جنگ ژوئن ۱۹۶۷ م و شکست اعراب ، فدوی نیز چون شاعرانی دیگر از عاشقانه‌سرایی به ستیزانه‌‌سرایی روی گرداند و به صف شاعران مقاومت پیوست . فدوی سفرهای بسیار زیادی را به شرق و غرب جهان انجام داده حتی برای فراگیری ادبیات انگلیسی دوره دوساله‌ای را در دانشگاه لندن گذرانده است . وی همچنین آثار شعری فرهنگی گوناگونی درباره اشغالگران و فرهنگ آنها از خود به یادگار گذاشته است .
فصل اول
اوضاع سرزمین فلسطین و وضعیت شعری آن
۱- ۰۱ وضعیت جغرافیایی
نام بین المللی فلسطین ، پلستاین ( پَلَستین ) و نام تاریخی آن ، ارض کنعان می باشد . سرزمین فلسطین باحدود ۲۷۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت ، در نیمکره شمالی ، شرقی ، در جنوب غربی آسیا ، شرق دریای مدیترانه و در همسایگی کشورهای لبنان در شمال ، سوریه در شمال شرقی ، اردن در شرق و مصر در جنوب غربی واقع شده و جزء کشورهای خاورمیانه و خاور نزدیک محسوب می شود . رشته کوه هایی در امتداد شمال – جنوب در میانه فلسطین واقع شده است . در غرب این کوه ها که عمدتاً شامل کوه های الجلیل،نابلس،قدس، الخلیل و …می شود ، دشت های ساحلی کرانه دریای مدیترانه واقع شده است . دره های رود اردن که به غور معروف است ، جلگه های شرقی این کشور را تشکیل می دهد که از دریاچه ی طبریه تا بحر المیت امتداد دارد . ناحیه نقب نیز ، که شامل بیابان های خشک است در جنوب ، و وادی عربه در شرق آن در مرز اردن و فلسطین واقع شده است . نهر اردن که به غور معروف است ، از دریاچه ی طبریه تا بحر المیت امتداد دارد . غور مهمترین رود فلسطین به شمار می رود که قسمت شمالی مرز اردن و فلسطین را تشکیل می دهد . سایر رودهای مهم آن عبارتند از : مقطع عوجا[۱] و اسکندریه . آب و هوای آن در دشت های ساحلی نیمه استوایی ، در رشته کوه های مرکزی معتدل کوهستانی ، در غور گرم و ۳۰۰ کیلومتر و
فلسطین قلب سرزمین های عربی ، گوهر میانی گردنبند و قبله ی جان ها بوده ، مهد ادیان بزرگ الهی و محل تلاقی تمدن ها در طول تاریخ می باشد . آنجا اقلیم خیر و زیبای است که از مهمترین مناطق استراتژیک ، دیپلماتیک و ایدئولوژیک در جهان به شمار می رود ، راه های آسیایی و اروپایی از آنجا عبور نموده ، دریای مدیترانه ، دریای سرخ و اقیانوس هند را به یکدیگر متصل می نماید . شهرهای اصلی این کشور عبارتند از : قدس ،بئر السبع ، الخلیل ، بیت لحم ، حیفا ، یافا ، عکا ، ناصره ، مجدل ، نابلس ، قلقیلیه ، بیسان ، غزه و خان یونس .( الهی ؛ بی تا : ۲۲ )
۱- ۰۲ تحولات سیاسی و اجتماعی
فلسطین اگر چه در طول تاریخ مهد کشمکش ها و درگیری ها بوده است اما در این ده های اخیر حوادث زیادی را تجربه کرده است .
این سرزمین تا قبل از ۱۹۴۸م قطعه ای از بلاد عرب محسوب می شد که حکومت عثمانی سال ها بر آن حکم رانده وبسیاری از عقب ماندگی های فرهنگی واجتماعی را درآن به جای گذاشته بود . اما پس از شروع جنگ جهانی اول شریف حسین ، امیر مکه مخفیانه با نماینده دولت انگلستان در مصرسر هنری مکماهون وارد مذاکره شد و مذاکرات آنها برروی انقلاب اعراب ، علیه دولت عثمانی دور می زد . ( سعید ؛ ۱۳۷۸ ، ۱۸ )
در ۱۰ژوئن سال ۱۹۱۶ م با تیر اندازی اعراب به طرف اردوگاه های نظامی سربازان عثمانی ، آتش انقلاب شعله ور شد . انقلابیون در ژوئیه سال ۱۹۱۷م وارد بندر عقبه شدند و در راستای فتوحات آن ها ، قبایل زیادی از فلسطین و اردن و سوریه به آن ها پیوستند . اما این انقلاب فقط تا نهم دسامبر سال ۱۹۱۷ م ظاهری عربی داشت و با پیوستن متفقین به آن ها و ورود مستقیم لشگر بریتانیا از طرف غرب اردن و بیرون راندن عثمانی ها از شام کم کم نقشه های شوم انگلیس و متحدانش خود را نشان داد . پس از اتمام جنگ مفاد قرارداد سایکس – پیگو که بین انگلستان و فرانسه در تاریخ ۲۶ مه سال ۱۹۱۵ م منعقد شده ، دررابطه با تقسیم دولت های استقلال یافته از حکومت عثمانی بود ، که دولت روس هم آن را امضاء نموده بود . ( زعیتر ؛ بی تا : ۸۵ – ۸۴ )
۱- ۰۳ تحولات ادبی فلسطین
با توجه به مفهوم انقلاب فلسطین و ریشه های تاریخی این قیام و براساس حوادثی که ازسال ۱۹۱۷ م در دنیای عرب جریان یافته و به خصوص بر مبنای وقایع بعد از سال ۱۹۴۸م ، حق آن است که شعر انقلابی که در خدمت این حرکت و درراستای تحقق آرمان های آن ،صادقانه می کوشد ، می جوشد و می خروشد ، شعر انقلاب شمرده شود ، وبلکه اسوه شعرانقلاب وپیشوای آن به شمار آید . زیرا این شعری است که دردها ، رویاها ومبارزات توده های ستم دیده را به تصویر می کشد ،پدیده ای جدید است که همان قدر که در پی تحقق شعر برای شعر است در صدد تحقق شعر برای اهداف انسانی است و واقع گرایی انسانی را دنبال می کند . تاثیر آن در شعر جدید عربی آن است که افقهای تازه ای را به روی شعر گشوده و مفهوم تازه ای را برای شعر مطرح کرده و ویژگی های مکتب شعری جدید را روشن ساخته است . این شعر عهده دار رسالت نوینی برای شعر عربی است که در کلمات و حروفش ، ابزار تغییر ساختار فرهنگی را حمل می کند و آرمانش در انداختن طرحی نو در فرهنگ عربی است . ( سعید ؛۱۳۷۸: ۱۲۳ )
شعرعربی بعد ازشکست ژوئن سال ۱۹۶۷م نیزدربسیاری ازموارد،چیزی جزمرثیه ای اندوهبارنیست . اما در عین حال شعر انقلاب فلسطین هر گاه از عمق تجربه شاعر حکایت می کند برخاسته از تجربه انسانی عمیق است که دردمندی شاعر را از خلال دردهای مردم و انسانیت ترسیم می کند . گویی که از سکوت سر بر می تابد و پیکار با حرف و کلمه را بر می گزیند ، پیکاری سخت که از مبارزه با توپ و بمب وموشک خطرناک تر و شدیدتر است . بنابراین حق مسلم فدوی طوقان است که نقش موثر اورا دراین عرصه نادیده نگیریم و در موردش ساکت ننشینیم . ( بکار ، ۲۰۰۴ :۳۲ )
تقسیم بندی شعر معاصر فلسطین ۰۴۱-
شعر معاصر فلسطین را می توان به دوره های مختلف تقسیم نمود و در هر یک از این دوره ها موضوعی ویژه را دنبال کرد . که در مرحله اول به دو مرحله تقسیم می شود :
۱- پیش از رویداد ۱۹۴۸ م .
۲- پس از رویداد ۱۹۴۸ م .
ادبیات فلسطین پیش از رویداد غم انگیزسال ۱۹۴۸ م قسمتی از جریان اصلی جنبش ادبی عرب به شمار می رفت که در نیمه ی نخست قرن بیستم به خود بالیده بود . این ادبیات در قاهره ریشه دوانیده بود که نویسندگان مصری ، سوری و لبنانی سردسته های این سلسله بر آن تاثیری نهادند . حتی نویسندگان نام آور فلسطین سهم عمده ای ازشهرت خودرامدیون پایتخت های کشورهای عربی می دانستند که آنهارا می پذیرفتند وآثارشان درآنجا به فروش می رفت . (طاهباز ؛ ۱۳۸۰ : ۲۲ )
شعر این دوره را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد که در این قسمت به ویژگی های شعر این چهار مرحله می پردازیم :
مرحله اول : این مرحله از نیمه دوم قرن نوزدهم شروع و تا زمان اعلام قانون اساسی امپراطوری عثمانی در سال ۱۹۰۸ م ادامه می یابد . این دوره که نظام فئودالی آن راازهر طرف دراحاطه داشت ، محیطی اقتصادی وسیاسی بود.
مرحله دوم : این مرحله ازسال ۱۹۰۸م شروع وتاپایان جنگ جهانی اول در سال ۱۹۲۰م ادامه می یابد . در این مرحله ترک ها از عرب ها جدا شدند و استعمار خویش را آغاز کردند و اعراب به ضرورت دفاع از سرنوشت خویش و اصلاح امورشان پی بردند و به دنبال عدالت و برابری و استقلال فردی خود رفتند .
مرحله سوم : دوره ای میان دو جنگ جهانی یعنی از سال ۱۹۲۰ م تا سال ۱۹۳۹م که گروه متحدان تصمیم به تقسیم کشورهای عربی در میان خود گرفتند و فلسطین با استعمار صهیونیسم روبرو شد . در این دوره بود که انقلاب ها و شورش ها در زندگی و شعر مردم راه یافت و شعر با درگیری های ایدئولوژیک و تعارضات فکری و هنری همراه و همساز شد .
مرحله چهارم : از جنگ جهانی دوم شروع می شود و تا وقوع رویداد ناگوار فلسطین در سال ۱۹۴۸ م ادامه می یابد که اوضاع در این کشور دگرگون شده و شعر در تلاش بود تا نقش خود را به خوبی ایفا کند . ( همان ، ۳۰۵ )
اما عبدالحسین فرزاد تقسیم بندی دیگری برای شعر فلسطین قائل است . او می گوید : به گمان من شعر فلسطین یا ادبیات منظوم با موضوع محوری فلسطین و مسایل آن رامی توان به چهار دوره تقسیم نمود : دوره نخست : پیش از اعلامیه بالفور ۱۹۱۷ م یعنی پیش از آنکه لُرد بالفور وزیر خارجه ی بریتانیا اعلامیه معروف خود را صادر کندو به طور ضمنی به صهیونیست ها وعده تشکیل دولتی یهودی را بدهد .
دوره دوم : پس از اعلامیه بالفور که بیشتر متفکران و شاعران عرب خطر را احساس نمودند و آن را جدی گرفتند . زیرا که در این دوره زمانی ، یعنی از سال ۱۹۱۷ م تا سال ۱۹۴۸ م که کشور اسرائیل به طور رسمی اعلام موجودیت کرد ، لحظه به لحظه بر تعداد مهاجران یهود به فلسطین افزوده می شود .
دوره سوم : پس از تشکیل رسمی دولت اسرائیل از سال ۱۹۴۸ م تا شکست اعراب در ژوئن ۱۹۶۷م است .در این دوره قوانین ظالمانه اسرائیلی ها در مورد مصادره ی زمین های کشاورزی ، زندانی کردن فلسطینی ها در روستاها ، کشتارهای دسته جمعی روستائیان و به راه انداختن زندان ها ی بیمناک با شکنجه های قرون وسطایی رخ می نماید و چهره ی حقیقی و نژادپرستانه صهیونیسم به خوبی دیده می شود و دولت اسرائیل هم از ابراز آن ابایی ندارد .
دوره چهارم : از زمانی آغاز می شود که اعراب در سال ۱۹۶۷ م از اسرائیل شکست خوردند . اهمیت این دوره از آن جهت است که غافلان عرب هم در تمامی نقاط جهان مساله را جدی گرفتند و آنانی که صد درصد چشم امید به غرب داشتند و غرب را بهشت گمشده ی آرزوها و تنها یاور و پشتیبان خود می دیدند ، دانستند که مساله اسرائیل تنها به فلسطین محدود نمی شود وخطرجدی است . ازاین تاریخ به بعد است که همه ی ادبای عرب درآثارشان به فلسطین توجه کردند وحتی آنها که هنرمندانی ژرف اندیش هم نبودند ، به جهت همراهی بادیگران ،در آثارشان شعارهای ضد اسرائیلی سر دادند .( فرزاد ؛ ۱۳۸۰ : ۴۱ -۳۸ )