نوشتن چکیده برای مقاله عربیمقاله - چکیده

شعر هجائی چیست ؟
وزن هجائی نوعی وزن است که در آن اساس به جای امتداد هجاها یا تکیه شدت، بر تعداد هجاهای هر مصراع قرار دارد.
وزن شعر ایرانیان پیش از اسلام و حتی تا مدتها پس از اسلام هجائی بوده است.
شعر بر اساس نوع وزن و نوع هجاها و تعداد آن به دو بخش هجائی و شعر عروضی تقسیم بندی شده است و از طرف دیگر عمده قالب های رایج شعری ، عروضی و قالب هایی کاملا عربی هستند که وارد دیگر زبان ها شده اند. غزل، قصیده، مثنوی، مسمط، رباعی و بسیاری از قالب های رایج در شعر و ادبیات فارسی و ترکی، کاملا عربی می باشند که بر اساس وزن عروضی سروده می شوند.

در زبان فارسی به علت مشابهت ساختاری اش با عربی(نسبت به ترکی) از چالش های زبانی و کلامی و تلفظی و حتی مکتوبی کمتری برخوردار هستند برخلاف زبان ترکی. چراکه اساس شعر ترکی بر وزن هجائی است نه عروضی اصلا شعر هجائی مخصوص تر کها بوده و ذات اصلی شعر ترکی را تعداد هجاها تشکیل می دهد نه نوع هجاها، آنچنانکه در عربی و فارسی و زبان های مشابه این دو رایج است. همانطور که می دانیم قالب های عروضی بعد از ورود دین مقدس اسلام به آزربایجان وارد ادبیات ترکی نیز شدند از جمله غزل، مثنوی، قصیده و…

و شاعران بزرگ آزربایجان مانند مولانا فضولی، انواری، خاقانی، نظامی، بیلقانی، نسیمی، استاد شهریار و بسیاری از شاعران متقدم و متاخر آزربایجان در قالب های عروضی نه تنها به زبان مادری خود(ترکی) بلکه اشعار بسیار بسیار قوی حتی به زبان های عربی و فارسی سروده و می سرایند. ولی سلاست و روانی موسیقایی شعر عروضی(ترکی) که عاریتی است هرگز به زیبایی و دلنشینی و سلاست و آهنگین بودن و مردمی بودن شعر هجائی اش نمی رسد چرا که وزن هجائی در شعر ترکی ذات زبان ترکی می باشد نه عاریتی.

قالب های شعر عروضی قالبهایی کاملا عربی هستند. بدینصورت که در رکن بندی و تقسیم بندی و هجابندی آن علاوه بر تعداد هجاها نوع هجا ها نیز مطرح می شود یعنی در یک قالبی اگر مصراع اول 10 هجا باشد حتما تمام مصراع های بعدی آن نیز 10 هجا خواهد بود و مهمتر از همه اگر مصراع اول بر وزن “مفعول فاعلاتن فاعلات” باشد تمام مصراع های بعدی نیز باید بر وزن “مفعول فاعلاتن فاعلات” بیاید به تعبیری دیگر در شعر عروضی باید هجاهای کشیده و بلند و کوتاه دقیقا در مقابل هم قرار بکیرند (مگر اینکه از اختیاران شاعری در برخی موارد جزئی استفاده شود). در حالیکه در شعر هجائی تقسیم بندی بر اساس تعداد هجاها صورت می گیرد نه نوع هجا . حالا ممکن است که هجای کوتاه و بلند و کشیده دقیقا در مقابل هم قرار نگرفته باشند. پس نوع هجاها یکی از تفاوت های اصلی شعر هجائی با عروضی می باشد.

***
شعر بر مبنای هجا؛
اساس شعر ترکی هجائی است و شعر هجائی مختص ملت ترک می باشد . در شعر هجائی برخلاف شعر عروضی ما با نوع هجا ها سروکار نداریم یعنی شعر هجائی به این صورت نیست که حتم باید هجاهای بلند در مقابل هجاهای بلند و هجاهای کوتاه نیز در مقابل هجاهای کوتاه قرار بکیرد شعر هجائی بیشتر بر اساس تعداد هجاها صورت می گیرد مثلا در قالب گرایلی هر مصراع باید 8 هجا باشد، بایاتی 7 هجا، بئشلیک هر مصراع به دو قسمت 5 هجائی تقسیم می شود، قالب قوشمالار هر مصراع باید 11 هجا داشته باشد در قالب دیوانی هر مصراع 15 هجا دارد که به دو قسمت 7 هجائی و 8 هجائی تقسیم می شود.

در کتاب دیوان لغات الترک که در حدود 1000 سال پیش توسط محمود کاشغری در خصوص زبان ترکی و لهجه و گویش های مختلف آن، شعر و ادبیات ترکی، تاریخ و تمدن ترکها(پیش از اسلام و بعد از اسلام) ، فرهنگ ملت ترک،وسعت جغرافیای ترک ها، میتولوژی ملت ترک و … به زبان عربی برای عربها نوشته شده و در آن از زبان الهی و مقدس عربی در کنار زبان ساختارمند ترکی به عنوان بازوهای زبان اسلام و قرآن یاد شده است، در این کتاب، ذات و طبیعت اصلی شعر ترکی را هجائی دانسته و شعر هجائی را از اختراعات ترک ها ذکر کرده است و حتی تمام اشعار مذکور در کتاب(دیوان لغات الترک) دارای وزن هجایی هستند. در کتاب مذکور قدمت اشعار هجائی به بیش از 4 هزار سال(تا زمان مولف ) ذکر شده است.(دیوان لغات الترک، محمود کاشغری، ترجمه و تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، نشر اختر ص 34)

وزن هجایی، وزن بومی و ملی ترکی است که از گذشته های بسیار دور تغذیه می شود . برخی از قالب های هجایی به سبب کاربرد بیشتر، نامهای خاصی یافته اند، نظیر : گرایلی، قوشما، بایاتی ، بئشلیک، دیوانی و …

با تدبر در کتاب “دیوان لغات الترک” می توان قالبهای اشعار هجائی را دانست که چندی از آنها به این شرح اند :
1. قالب پنج هجایی
2. قالب شش هجایی
3. قالب هفت هجایی
4. قالب هشت هجایی
5. قالب ده هجایی
6. قالب یازده هجایی
7. قالب دوازده هجایی
8. …

در زبان ترکی تعداد 9 مصوت وجود دارد در حالیکه در عربی و فارسی 6 مصوت. حتی برخی از مصوت هایی که در عربی و فارسی کشیده هستند در ترکی هجای بلند محسوب می شوند و برخی از هجاهای بلند عربی و فارسی در ترکی به صورت کوتاه تلفظ می شوند .اصلا ساختار تلفظ مصوت ها و برخی از صامت ها در ترکی با عربی و فارسی تفاوت دارد.طبق توضیحات فوق مقایسه و سنجش شعر هجائی ترکی با ابزار و تعاریف عربی و فارسی کاری بس ناشیانه است چرا که در شعر ِ بر مبنای هجا، فقط از ویژگی تعریف هجا استفاده می شود و مصرع ها بر پایه ی اقسام هجا چیده نمی شوند.یعنی فقط کافیست که مصرع ها دارای هجاهای برابر باشند ،خواه کوتا و خواه بلند و یا کشیده.اگرچه تفاوت های آشکار مصرع ها از نظر انواع هجا،کمی مشکل ساز خواهد بود.

در شعر هجا دار، یک تقسیم بندی نیز برای کل مصرع می باشد بدین ترتیب که هر بار بعد از اتمام جمله، یک واحد محسوب می شود،یعنی هر جا که شاعر احساس کرد که جمله ای،کلمه ای و حتی تک هجائی منعقد شده و معنا و مفهوم آن کامل هست به عنوان یک واحد حساب می شود.حال ممکن است هر بخش این تقسیم بندی یک جمله ی کامل و یا به تنهایی بی معنی(در ظاهر) به نظر برسد مهم قطع جمله در زمان مخصوص خود است، هر واحد می تواند از یک و یا چندین هجا تشکیل یافته باشد:به عنوان مثال اگر شعری از 4 واحد و هر واحد از 4 هجا تشکیل یابد آنرا به صورت 44 نشان می دهیم. اولین رقم سمت چپ تعداد هجاهای واحد اول و ارقام بعدی به طرف سمت راست،هجاهای واحد های بعدی را مشخص می کند.
به یک مثال از “عاشئق قوربانی” توجه بفرمائید که در یک مصراع هر جا که جمله منعقد می شود یک واحد محسوب شده و هجابندی می شود:

“آلچاق یئرده ن(4) دومان قالخار(4)
داغی(2) دولانا(3) دولانا(3)
گؤی أؤزؤنؤ(4) بولود آلار(4)
ماهی(2) دولانا(3) دولانا(3)

در بند فوق که بندی از بندهای یک گرایلی می باشد می بینیم که هر مصراع 8 هجا داشته ولی همین 8 هجا در مصراع های اول و سوم دو واحدی هستند و در مصراع های دوم و چهارم 3 واحدی.بدینصورت 44 و 233
یکی از بارزترین خصوصیات شعر هجادار تقسیم بندی آن بر اساس تعداد هجاها می باشد نه نوع هجاها؛ بدین ترتیب که برخلاف شعر بر پایه ی عروض لازم نیست شعری که به فرم 44 شروع میشود تمامی مصرع های آن 44 باشد.

در پایان لاز م به ذکر است که قالب های گرایلی “با گونه های مختلفش”، قوشمالار، بایاتی، دیوانی، بئشلیک، نازلامالار، آغی لار و… ازمردمی ترین، رایجترین، قدیمی ترین و غنی ترین قالب های شعر و ادبیات ترکی محسوب می شوند. که در سلسله نوشته های آتی در خصوص هر یکی از این قالب ها با ذکر شاهد مثال هایی از شاعران هجائی و معروف آزربایجان مفصلا بحث خواهد شد.

منابع:
سایت شعر نو

By شرکت ناسار - تجارت با عراق

دکتر حبیب کشاورز عضو هیأت علمی دانشگاه سمنان - گروه زبان و ادبیات عربی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *