بغداد و قرطبه در ادبیات عربیمقاله

نگاهی تازه به «تضمین» و تطوّر تاریخی آن در آثار بلاغی عربی و فارسی

برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید
نویسندگان
هما رحمانی ۱ ؛ سید حسین سیدی۲
۱دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد
۲استاد بخش زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
تضمین، یکی از شگردهای زبانی است که همانند بسیاری از فنون ادبی، در ادوار تاریخ بلاغت مورد بی ­توجهی محققان و ناقدان قرار­گرفته­ است، به­ گونه ه­ای که در شناسایی این آرایه بدیعی تنها به یک جنبه از آن، یعنی آوردن مصراع، بیت یا ابیاتی از دیگری در شعر خویش اکتفا شده ­است. از این رو، این پژوهش بر­آن است با نگاهی به سیر تاریخی صنعت تضمین و جایگاه آن در مباحث بلاغی عربی و فارسی، ضمن شرح و تفسیر دیدگاه ­های بلاغیون، به اقسام و نام­های آن نیز اشاره نماید و در نهایت، با توسل به اصل توسعه معنایی، تعریف و عنوانی نو برای تضمین ارائه دهد تا آن را از تنگنا و محدودیت معنایی بلاغت سنتی تاحدودی خارج سازد. حاصل تحقیق، نشان از آن دارد که تعریف تضمین در تمامی کتب بلاغی، بیانگر بخشی از اقسام و انواع آن است که با عناوینی چون استقبال، تتبع، تملیط، استعانت، ایداع، تفصیل و… در حوزه­های گسترده­ای چون علم بدیع علم بیان، عروض و قافیه و سرقات شعری کاربرد دارد؛ بنابراین، با درنظرداشتن این آمیختگی و عدم تناسب میان مفهوم تضمین و انواع آن، می­توان تضمین را هرگونه مشارکت و تبادل عناصر لفظی و معنایی، اعم از بیت، مصراع، آیه، حدیث، مثل و مضمون میان سخنوران و گویندگان به ­شمارآورد که متناسب با مقتضای حال و مقام و به قصد زینت و تأکید معنا صورت می­ گیرد و سبب برجسته ­سازی، مرجعیت ­بخشی، مفهوم ­زایی، ایجاد ابهام هنری­ و ایجاز کلام می­ گردد.
کلیدواژگان
بلاغت؛ بدیع لفظی و معنوی؛ تضمین؛ توسعه معنایی؛ مشارکت
مراجع

-کتاب­ها

۱- آهنی، غلامحسین. (۱۳۶۰). معانی ­بیان. چ دوم. تهران: بنیاد قرآن.

۲- ابن منقذ، اسامه. (۱۴۰۷هـ). البدیع فی البدیع. به کوشش عبد. آ. علی مهنا. بیروت: دارالکتب العلمیه.

۳- ________. (بی­تا). البدیع فی نقدالشعر. به کوشش احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید. مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.

۴- ابن ­اثیر. (۱۳۵۸هـ). المثل­ السائر، ج۲٫ تصحیح محمّد محیی­الدّین عبد الحمید. مصر: مکتبه و مطبعه مصطفی.

۵- ابن­ معتز، عبدالله. (۱۹۵۹م). البدیع. دمشق: دارالحکمه.

۶- ابن ­منظور، محمّدبن مکرم. (۱۴۱۴هـ). لسان­ العرب. به کوشش یوسف خیاط. قم: ­دارالصادر.

۷- اسفندیارپور، هوشمند. (۱۳۸۸). عروسان سخن. چاپ سوم (ویرایش جدید). تهران: فردوس.

۸- انوری، محمّدبن محمّد. (۱۳۷۶). دیوان، ج۱٫ به کوشش محمّدتقی مدرس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

۹- بهار، محمّدتقی. (۱۳۵۸). دیوان اشعار، ۲ج. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.

۱۰- تفتازانی، سعدالدین. (۱۴۱۱هـ). مختصرالمعانی. قم: دارالفکر.

۱۱- تقوی، نصرالله. (۱۳۶۳). هنجار گفتار. چ دوم. اصفهان: فرهنگسرا.

۱۲- الثعالبی، ابی­ منصور. (۱۳۱۸هـ). فقه ­اللغه و اسرارالعربیه. بیروت: دارالمکتبه الحیاه.

۱۳- جاحظ، عروبن بحر. (۱۳۹۵ق). البیان و التبیین، مج۱٫ به کوشش عبدالسلام محمّد هارون. مصر: مکتبه الخانجی.

۱۴- حلی، صفی­ الدین. (بی­تا). شرح الکافیه البدیعیه. تحقیق نسیب نشاوی.

۱۵- خواجه نصیرالدین طوسی. (۱۳۶۹). معیار­الاشعار. به تصحیح جلیل تجلیل. تهران: جامی.

۱۶- خیّام، عمربن ابراهیم. (۱۳۸۲). رباعیات خیام نیشابوری. به کوشش حسین الهی قمشه­ای. تهران: محمّد.

۱۷- دایی­ جواد، محمّدرضا. (بی­تا). علم بدیع در زبان فارسی. اصفهان: تأیید.

۱۸- _________. (۱۳۳۵). زیبایی­ های سخن. اصفهان: تأیید.

۱۹- رادویانی، محمّد­بن عمر. (۱۳۶۲).ترجمان­ البلاغه. تصحیح احمد آتش. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

۲۰- راستگو، محمّد. (۱۳۸۲). هنر سخن­ آرایی. تهران: سمت.

۲۱- رامی تبریزی، شرف­ الدین محمّد. (۱۳۴۱). حقایق­ الحدائق. تصحیح محمّدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.

۲۲- رشیدالدین وطواط. (۱۳۶۲). حدائق­ السحر. به تصحیح عباس اقبال. تهران: کتابخانه سنایی و طهوری.

۲۳- الرمانی، علی­بن عیسی. (۱۹۶۸م). النکت فی اعجاز القرآن. تحقیق محمّد خلف­ الله و محمّد زغلول سلام. چاپ دوم. مصر: دارالمعارف.

۲۴- زاهدی، زین­ الدّین جعفر. (۱۳۴۶). روش گفتار (علم­البلاغه). مشهد: دانشگاه فردوسی.

۲۵- زرکشی، بدرالدّین. (۱۹۵۸م). البرهان فی علوم­القرآن. تحقیق محمّد ابئ الفضل ابراهیم. قاهره: مکتبه دارالتراث.

۲۶- زمخشری، محمودبن عمر. (۱۹۸۲م). الکشاف. بیروت: دارالمعرفه.

۲۷- سعدی، مصلح­ الدین. (۱۳۱۶). کلیات سعدی. به کوشش محمّدعلی فروغی. تهران: بروخیم.

۲۸- سکاکی، یوسف­ بن ابی ­بکر. (۱۳۷۳هـ). مفتاح­ العلوم. بیروت: مکتبه الاسلامیه.

۲۹- سیوطی، جلال­ الدین. (۱۳۶۳). الاتقان فی علوم­القرآن. ترجمه سیّد مهدی حائری قزوینی. تهران: امیرکبیر.

۳۰- شمس قیس رازی. (۱۳۳۸). المعجم فی معاییر اشعار­العجم. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه.

۳۱- صادقیان، محمّدعلی. (بی­تا). زیور سخن در بدیع فارسی. چاپ دوم. یزد: دانشگاه یزد.

۳۲- صائب تبریزی. (۱۳۶۶). کلیات صائب. به کوشش محمّد عباسی. چاپ چهارم. تهران: نشر طلوع.

۳۳- طبیبیان، حمید. (۱۳۸۸). برابرهای علوم بلاغت در فارسی و عربی. تهران: امیرکبیر.

۳۴- الطیبی، شرف­ الدّین حسین. (۱۴۰۷هـ). التبیان. به کوشش هادی عطیه مطر الهلالی. بغداد: مکتبه النهضه الغربیه.

۳۵- عطار نیشابوری، فریدالدّین. (۱۳۸۴). منطق­الطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی. ویرایش دوم. تهران: سخن.

۳۶- العلوی، مظفربن فضل. (۱۹۷۶م). نضره­الاغریض فی نضره القریض. به کوشش نهی عارف­ الحسن. دمشق: مطبعه الطربین.

۳۷- العلوی، یحیی­بن حمزه. (۱۴۱۵هـ). الطراز. به کوشش محمّدبن عبدالسلام شاهین. بیروت: دارالکتب العلمیه.

۳۸- فخرالدّین رازی. (۱۹۸۵م). نهایه ­الایجاز فی درایه ­الاعجاز. تحقیق د. بکری شیخ امین. بیروت: دارالعلم للملایین.

۳۹- القزوینی، محمدبن عبدا­لرحمن. (۲۰۰۰م). الایضاح فی علوم­ البلاغه. بیروت: دارالمکتبه الهلال.

۴۰- قیروانی، ابن رشیق. (۱۹۸۱م). العمده، ج۲٫ تحقیق محمّد محی­ الدّین عبدالحمید. بیروت: دارالجلیل.

۴۱- کزازی، میرجلال­ الدّین. (۱۳۷۳). زیباشناسی سخن پارسی (بدیع). چاپ هفتم. تهران: ماد.

۴۲- گرگانی، محمدحسین شمس ­العلما. (۱۳۷۷). ابدع­ البدایع. به کوشش حسین جعفری. تبریز: احرار.

۴۳- اللادقی، محمّد طاهر. (۱۹۶۳م). المبسّط فی علوم ­البلاغه. چاپ دوم. بیروت: المکتب التجاری.

۴۴- محبتی، مهدی. (۱۳۸۰). بدیع نو. تهران: سخن.

۴۵- المدنی، علی صدرالدّین ­بن معصوم. (۱۳۸۹هـ). انوارالربیع فی انواع ­البدیع، ج۶٫ به کوشش شاکر هادی شکر. نجف: مطبعه النعمان.

۴۶- المرزبانی، محمّد­بن عمران. (۱۹۶۵م). الموشّح. تحقیق علی محمّد البجاوی. قاهره: دارالنهضه مصر.

۴۷- مصری، ابن ابی اصبع. (۱۳۶۸). بدیع­ القرآن. ترجمه سیّدعلی میرلوحی. مشهد: آستان قدس رضوی.

۴۸- ________ . (۱۹۶۳م). تحریرالتحبیر. قاهره: حنفی محمّد شرف.

۴۹- مطلوب، احمد. (۱۹۸۳م). معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، ج۲٫ مطبعه المجمع العلمی العراقی.

۵۰- مفتون امینی، یدالله. (۱۳۴۴). کولاک. تبریز: کتابفروشی شمس.

۵۱- منوچهری دامغانی، احمدبن قوص. (۱۳۴۷). دیوان. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. چاپ سوم. تهران: زوار.

۵۲- مولوی، جلال­ الدین. (۱۳۷۶). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ نهم. تهران: بهزاد.

۵۳- میرصادقی، میمنت. (۱۳۸۵). واژه­ نامه هنر شاعری. چاپ سوم. تهران: مهناز.

۵۴- ناشر، عبدالحسین. (۱۳۳۶). دررالادب. چاپ دوم. شیراز: معرفت.

۵۵- نجفقلی میرزا.(۱۳۶۲). درّه نجفی. تصحیح حسین آهی. تهران: فروغی.

۵۶- نشاط، محمود. (۱۳۴۶). زیب سخن،۲ج. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.

۵۷- نصیریان، یدالله. (۱۳۷۸). علوم بلاغت و اعجاز قرآن. تهران: سمت.

۵۸- نوروزی، جهانبخش. (۱۳۷۲). زیورهای سخن و گونه­ های شعر پارسی. تهران: راهگشا.

۵۹- واعظ کاشفی سبزواری، حسین. (۱۳۶۹). بدایع­ الافکار فی صنایع ­الاشعار. تصحیح میرجلال­ الدین کزازی. تهران: مرکز.

۶۰- هاسپرس، جان. (۱۳۷۹). درآمدی بر تحلیل فلسفی. ترجمه موسی اکرمی. تهران: طرح نو.

۶۱- هدایت، رضاقلی­ خان.(۱۳۳۵). مدارج ­البلاغه. چاپ دوم. شیراز: معرفت.

۶۲- همایی، جلال­ الدین. (۱۳۳۹). صناعات ادبی. تهران: علمی.

۶۳- ________ . (۱۳۶۱). فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲٫ چاپ دوم. تهران: توس.

By شرکت ناسار - تجارت با عراق

دکتر حبیب کشاورز عضو هیأت علمی دانشگاه سمنان - گروه زبان و ادبیات عربی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *