بررسی تطبیقی باده عرفانی در شعر حافظ و ابن فارض
فایل کامل مقاله را از اینجا دانلود کنید
چکیده
بادهسرایی یکی از غرضهای برجستۀ شعر غنایی به شمار میآید که در ادبیّات پارسی و عربی از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است. همین توجّه و اهمیّت به این مسأله، سبب پدید آمدن دو گونه ادبی در ادبیّات آنها شده که در ادب پارسی «ساقینامه» و در ادبیّات عرب «خمریات» نام گرفته است. در این غرض شعری، «شراب» در مفهوم اولیه خود، همان بادۀ انگوری و زمینی است؛ اما در مفهوم ثانویه، به نمادی معنوی برای بیان حالات روحانی و عرفانی بدل میشود. در این میان، شاعران عارف مسلک، مفهوم روحی و معنوی باده را برای وصف مفاهیم و عقاید خود برگزیدهاند. تعبیر شراب از واژگان کلیدی و کاربردی شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، است که این امر سبب بروز تفسیرهای متفاوت و بعضاً متعارضی از شعر آن دو گشته است. گروهی آن را اشارتی به مستی آنها از خلقت الهی تفسیر کرده و در مقابل گـروهی دیگـر از آن تعـریفی زمینی به دست میدهند. این نوشتار بر آن است تا ضمن ارائـۀ تصـویـری درست و شفـاف از مفهوم باده و بادهگساری در جهانبینی هر دو شاعر، به مقایسۀ تطبیقی اشعارشان در این زمینه بپردازد. شراب در جهانبینی هر دو شاعر، نه تنها جنبۀ روحی و معنوی، بلکه در برخی از موارد جنبۀ جسمی و مادی نیز پیدا میکند که این موضوع در اشعار حافظ نسبت به ابن فارض نمود بسیار بیشتری یافته است که گاه شناخت و تمییز را بر مخاطب دشوار میسازد.
کلیدواژه ها
واژگان کلیدی: شراب؛ حافظ؛ ابن فارض؛ ادب پارسی و عربی؛ ادبیّات تطبیقی
مراجع
کتابنامه
الف. کتابها
قرآن کریم
ابن الفارض، ابوحفص شرفالدین عمر بن علی بن مرشد الحموی(۱۹۸۰)؛ دیوان، به تحقیق و شرح فوزی عطوی، الطبعه الثانیه، بیروت، دار صعب.
انوار، امیر محمود (۱۳۸۰)؛ سیر شعر و ادب و مقایسۀ افکار سعدی و متنبی، تهران، انوار دانش.
آشوری، داریوش (۱۳۷۹)؛ عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران، نشر مرکز.
بروکلمان، کارل (د.ت)؛ تاریخ الأدب العربی، ترجمه: دکتر عبدالحلیم نجار، جلد سوم، القاهره، دارالمعارف.
پورنامداریان، تقی (۱۳۶۷)؛ رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن (۱۳۶۰)؛ سه رساله در تصوف، لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی، با مقدمه ایرج افشار، تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
حافظ، شمسالدین محمّد (۱۳۸۲)؛ دیوان غزلیات حافظ، معانی واژهها و شرح ابیاتخلیل خطیب رهبر، چاپ سی و چهارم، تهران، صفی علیشاه.
______________ (۱۳۶۲)؛ دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
______________ (۱۳۸۶)؛ سرودههای بیگمان حافظ، به شرح و تصحیح و تحقیق بهروز ثروتیان، تهران، انتشارات امیرکبیر.
حسینی، سیده مرضیه (۱۳۸۵)؛ بررسی تطبیقی گلشن راز و دیوان ابن فارض، شیراز، دانشگاه شیراز.
حلمی، محمد مصطفی (د.ت)؛ ابن الفارض والحب الإلهی، الطبعه الثانیۀ، القاهره، دار المعارف.
خرمشاهی، بهاء الدین (۱۳۷۴)؛ ذهن و زبان حافظ، چاپ پنجم، تهران، معین.
دوبروین، یوهانس (۱۳۷۸)؛ شعر صوفیانه فارسی، ترجمه: دکتر مجد الدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
رحیمی، مصطفی (۱۳۷۱)؛ حافظ اندیشه، تهران، نشر نور.
زرینکوب، عبدالحسین (۱۳۷۹)؛ شعر بیدروغ شعر بینقاب، تهران، چاپخانۀ مهارت، چاپ هشتم.
زهرهوند، سعید (۱۳۷۴)؛ حافظ و ابن فارض، بحثی در مقایسه نظرگاههای عرفانی حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی.
سجادی، سید جعفر (۱۳۷۰)؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
سعدی، عبدالله بن مصلح (۱۳۷۹)؛ کلیات سعدی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات و فهارس: بهاء الدین خرمشاهی، چاپ دوم، تهران، دوستان.
سودی بسنوی، محمّد (۱۳۶۶)؛ شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، چاپ پنجم، جلد دوم، تهران، زرین.
شفیعی کدکنی، محمّد رضا (۱۳۸۵)؛ این کیمیای هستی، به کوشش ولی الله درودیان، چاپ اول، تبریز، آیدین.
غنی، قاسم (۱۳۸۶)؛ بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، چاپ اوّل، تهران، هرمس.
غنیمی هلال، محمّد (۱۳۷۳)؛ ادبیّات تطبیقی، ترجمه: مرتضی آیتالله زاده، تهران، امیرکبیر.
الفاخوری، حنّا (۱۴۲۴)؛ الجامع فی تأریخ الأدب العربی، الطبعۀ الثانیۀ، قم، دار ذوی القربی.
فرغانی، سعید الدین سعید (۱۳۹۸)؛ مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارض، با مقدمه و تعلیقات سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، انجمن فلسفه و عرفان.
فروخ، عمر (۱۹۸۹)؛ تاریخ الأدب العربی، المجلد الثالث، الطبعه الخامسه، بیروت، دار العلم للملایین.
کیخای فرزانه، احمدرضا (۱۳۷۵)؛ بررسی اصطلاحات عرفانی در غزلیات سعدی و حافظ، تهران، دانشگاه تربیت معلم.
مطهری، مرتضی (۱۳۷۳)؛ عرفان حافظ، چاپ دهم، تهران، انتشارات صدرا.
مولوی رومی، مولانا جلال الدین محمّد (۱۳۵۱)؛ کلیات شمس تبریزی، به انضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.
النابلسی،الشیخ عبدالغنی (۱۹۹۸)؛ الصوفیه فی شعر ابن الفارض، تحقیق وإخراج وتقدیم: حامد الحاج عبود، د.م: مطبعه زید بن ثابت.
نصر اصفهانی، محمدرضا (۱۳۸۱ )؛ مقایسۀ صنایع و مضامین ادبی اشعار حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
نیکلسون، رینولد آلن (۱۳۶۶ )؛ عرفای اسلام، ترجمه: ماهدخت بانوهمایی، تهران، مؤسسه نشر هما.
________، (۱۳۸۰)؛ تاریخ ادبیات عرب، ترجمه:کیواندخت کیوانی، تهران، انتشارات ویستار.
همدانی، امیر سید علی (۱۳۶۲)؛ مشارب الأذواق، شرح قصیدۀ خمریۀ ابن فارض مصری در بیان شراب محبت، با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.
ب. مجلهها
ابوالحسنی، محمّدعلی (۱۳۹۰ )؛ بررسی اجمالی اندیشههای مشترک مولانا و ابن فارض، فصلنامه مطالعات عرفانی کاشان، شماره سیزدهم، صص ۵ – ۳۴٫
برزگر خالقی، محمّد رضا و رقیه نیساری تبریزی (۱۳۸۹ )؛ بررسی مضامین مشترک ساقی نامههای ابن فارض و فضولی بغدادی، فصلنامه لسان مبین قزوین، سال دوم، شماره دوم، صص۱ -۱۹٫
الحداد، عباس یوسف (۲۰۰۰)؛ ابن الفارض، سیره الحیاه و مسیره التجربه، مجله العربی، عدد ۴۹۴٫
راثی، محسن (۱۳۸۱ )؛ مضامین مشترک میان حافظ و ابن فارض، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره ۱۸۳، صص ۱۱۷- ۱۴۰٫
زهرهوند، سعید (۱۳۹۰)؛ عشق و مستی در شعر ابن فارض و حافظ، فصلنامۀ نقد و ادبیات تطبیقی، دانشگاه رازی کرمانشاه، سال اوّل، شماره ۳، صص ۵۱-۸۲٫
زیبابیینژاد، مریم و نجف جوکار (۱۳۸۷)؛ نگرشی بر تحول بنیادی تعبیرات و اصطلاحات استعاری از سبک خراسانی به سبک عراقی، نشریه علمی- پژوهشی گوهر گویا، سال دوم، شماره هفتم، صص ۲۸ -۴۱٫
میرقادری، سید فضل الله (۱۳۸۴)؛ بررسی تطبیقی ویژگیهای عشق در شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره بیست و دوم، شماره سوم، صص ۱۶۵ – ۱۸۴٫
آمار