صفت در زبان عربی و فارسیصفت در زبان عربی و فارسی

نظام حالت اسم در زبان عربی

رده شناسی نظام حالت اسم در زبان عربی

برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید

بحث «اِعراب اسم» در نظریه های زبان­شناسی تحت عنوان «حالت اسم» مطرح شده و انواع الگوهای حالت‌نمایی و نشانه­های آن در زبان­های مختلف جهان معرفی شده‌است. مقالۀ حاضر با هدف بررسی این الگوهای منظم (و نظام دستوریِ حاکم بر آن­ها) در عربی قدیم و فصیح از منظر دسته­بندی­ها و اصطلاحات زبان­شناسی با تکیه بر رویکرد رده­شناسی زبان تدوین گردیده‌است. با تکیه بر ملاک­های ساختاری و صوری (مبتنی بر صورت نهایی کلمه) دو الگوی کلی را می­توان در حالت­نمایی اسم در عربی تشخیص داد: ۱) اسم­های فاقد پسوندِ شمار (اسم­های مفرد و جمع مکسر) که یک نظام سه­عضوی حالت را تشکیل می­دهند (حالت فاعلی، مفعولی و مضاف­الیهی)؛ و ۲) اسم­های دارای پسوندِ شمار (اسم­های مثنی، جمع مذکر سالم و جمع مؤنث) که از یک نظام دوعضوی تبعیت می­کنند (حالت فاعلی و غیرفاعلی). پژوهش حاضر کوشیده­است در هر بخش، رفتارهای غالب و نیز استثنائات را با نگاهی نظریه­بنیاد توضیح دهد و در مواردی ضمن طرح انتقاداتی از صرف­ونحو عربی، سؤالاتی را برای پژوهش­های آتی مطرح کند.
ر این بخش، پرکاربردترین حالت‌ها در زبان­های جهان (فاعلی[۷]، مفعولی[۸]، مضاف­الیهی[۹]، و بهره­ور/برایی[۱۰]) و تعداد اعضای نظام‌های حالت و سلسله‌مراتبِ حاکم بر شکل­گیری آن­ها معرفی می­شود. در بعضی نظریه­ها (ازجمله نظریۀ چامسکی) در یک دسته­بندی کلی، حالت­های فاعلی و مفعولی را حالت ساختاری[۱۱] یا دستوری می­نامند و حالت­های مضاف­الیهی و بهره­ور/برایی را حالت ذاتی[۱۲] یا معنایی (Baker, 2015؛ Butt, 2006). دستۀ اول تحت رابطۀ ساختاری میان اعطاء‌کنندۀ حالت (هسته) و دریافت­کنندۀ حالت (وابسته) تعریف می­شود؛ دستۀ دوم تحت رابطۀ معنایی میان آن­ها. این دسته­بندی در مقالۀ حاضر پیگیری نشده‌است.

نخستین حالتِ پرکاربرد، فاعلی است. این حالت به اسم‌هایی تعلق می­گیرد که در جایگاه فاعل/نهاد جمله قرار دارند و محمولِ آن جمله، خبری را در مورد آن­ها بیان می­کند (برای تعریف «محمول»، نک. بخش ۴ـ۱ـ۱ـ۲ از مقالۀ حاضر). همچنین اسم‌هایی که خودشان نقش محمول را در جمله ایفا می­کنند و خبری را به فاعل/نهاد نسبت می­دهند، حالت فاعلی می­گیرند (Blake, 2004: 5). حالت فاعلی در زبان­های جهان معمولاً نشانه‌ای ندارد: غیاب نشانۀ حالت (نشانۀ صفر در تقابل با حالت‌های دارای نشانه) بیانگر حالت فاعلی است. دومین حالتِ پرکاربرد، حالت مفعولیاست که به مفعول مستقیم و غیرمستقیم و در بعضی زبان­ها متمم حرف‌اضافه اختصاص دارد. در بعضی زبان­ها قیدهای بیانگر فاصله، دیرِش (مدت­زمان وقوع فعل) و رفتار (نحوۀ وقوع فعل) نیز حالت مفعولی می­گیرند (Kittilä and Malchukov, 2008: 553). سومین حالت پرکاربرد، حالت مضاف‌الیهی است که متعلق به اسم‌های وابسته به اسم‌های دیگر است و نمونۀ اصلی آن، مالک در یک گروه اسمیِ بیانگر مالکیت است (اسمِ تحت تملک، همان مضاف است). در بعضی زبان­ها متمم حرف‌اضافه نیز حالت مضاف‌الیهی می­گیرد (Lander, 2008: 589). حالت بهره­ور/برایی (چهارمین حالت پرکاربرد) نیز عمدتاً به مفعول غیرمستقیم تعلق دارد (Blake, 2004: 143-144). این حالت‌ها
سلسله­مراتبی را تشکیل می­دهند که صورت ساده­سازی­شدۀ آن (برحسب نیاز مباحث مقالۀ حاضر) در (۱) آمده‌ است (برای صورت کامل آن، نک. Blake, 2004: 156):

(۱) فاعلی > مفعولی > مضاف‌الیهی > بهره­ور > سایر حالت‌ها

سلسله­ مراتب فوق به این معناست که در هر زبانی وجود هریک از حالت‌ها مستلزم وجود حالت‌های بالاتر (در سلسله‌مراتب) در همان زبان است. مثلاً اگر در زبانی حالت بهره­ور وجود داشته باشد، الزاماً حالت‌های بالاتر (فاعلی، مفعولی و مضاف‌الیهی) نیز در آن زبان وجود دارد.

اصولاً تعداد نشانه‌های حالت در هر زبان، مبنای شمارش حالت‌های موجود در آن زبان قرار می­گیرد (با احتساب نشانۀ صفر برای حالت فاعلی). زبان­های دارای حالت، حداقل دو حالت دارند: حالت فاعلی و حالت غیرفاعلی[۱۳]. در چنین
زبان­هایی حالت غیرفاعلی، تمام رابطه‌های دستوری غیر از فاعل (شامل مفعول مستقیم و غیرمستقیم، متمم حرف‌اضافه و…) را پوشش می­دهد. زبان­های دارای دو یا سه حالت را می­توان دارای نظام حالت کوچک/محدود نامید؛ زبان­های دارای چهار یا پنج حالت، نظام حالت متوسط دارند؛ زبان­های دارای شش یا هفت حالت دارای نظام حالت گسترده هستند؛ و زبان­های دارای هشت یا نه حالت، و زبان­های دارای ده حالت یا بیشتر، به­ترتیب، نظام حالت بسیار گسترده و نظام حالت فوق­العاده گسترده دارند (Velupillai, 2012: 176-177؛ برای مشاهدۀ فراوانی آماری و توزیع جغرافیاییِ این نظام‌ها در یک نمونه­گیری، نک. Iggesen, 2013).

۳٫ پیشینۀ بحث در صرف‌ونحو عربی

در دستورهای زبان عربی (صرف‌ونحو) بحث حالت اسم در بخش نحو تحت عنوان «اِعراب اسم» مطرح شده ‌است. سابقۀ طرح این بحث در زبان عربی به نخستین دستور مکتوب عربی که به دست ما رسیده ‌است، یعنی الکتاب سیبویه (قرن دوم هجری) بازمی­گردد. وی در توضیح پدیدۀ حالت­نمایی از اصطلاح «عمل» استفاده کرده و معتقد است که افعال، بعضی حروف و بعضی اسم‌ها «عامل» هستند و بر «معمولِ» خود تأثیر می­گذارند. این تأثیرگذاری به­صورت نشانه‌هایی در انتهای معمول ظاهر می­شود که سیبویه این نشانه‌ها را «حرف­الإعراب» نامیده و شامل رفع، نصب و جر است (سیبویه، ۱۴۱۰ق: ۹-۱۴). ازسوی دیگر، بحث عمل و حروف اعراب به همین صورت درمورد فعل نیز مطرح شده‌است (شامل رفع، نصب و جزم) که خارج از چهارچوب مقالۀ حاضر قرار می­گیرد.

سنتی که سیبویه هزارودویست سال پیش پایه­گذاری کرد، در قرن‌های بعد نیز تداوم یافت. دستورهای زبان عربی که محصول این سنت دیرپای هستند، درمجموع، توصیف‌های خوب و کارآمدی برای الگوهای اعراب و نشانه‌های آن و رفتارهای استثنایی اسم‌ها به­شمار می­روند. بااین­حال، دست­کم سه نکتۀ انتقادی را می­توان درمورد این منابع دستوری مطرح کرد: ۱) این دستورها تنها به توصیف رفتارهای زبانی پرداخته‌اند و نوعاً وارد بحث علت­یابی برای این رفتارها نشده‌اند؛ ۲) توصیف‌های مذکور، رفتارهای زبان عربی را مستقلاً درنظر می­گیرند و برقراری رابطه بین ویژگی‌های زبان عربی و ویژگی‌های مرتبط در سایر زبان­ها و بحث شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود بین زبان­های مختلف جهان را به­هیچ­وجه مدنظر ندارند؛ ۳) مفاهیم و مباحثی که پایه­گذاران نحو عربی، مانند سیبویه ارائه کرده‌اند، کم­وبیش در صرف­ونحوهای امروزی نیز مطرح است و در طول قرن‌ها شاهد کمترین تغییرات بوده‌است تا آنجا­که بعضاً (هرچند شاید اغراق­آمیز) ادعا شده ‌است که «کل سنت زبان­شناسی در عربی، چیزی جز انبوهی از شرح و تفسیر بر الکتاب سیبویه نیست» (ورستیگ، ۱۳۹۱: ۵۱).

۴٫ حالت‌نمایی در زبان عربی

براساس مباحث بخش (۲-۱) و سلسله­مراتب (۱)، دو الگوی حالت‌نمایی را
می­توان در نظام حالت زبان عربی مشاهده کرد: یک نظام سه­عضوی (شامل حالت‌های فاعلی، مفعولی و مضاف‌الیهی) و یک نظام دوعضوی (شامل حالت‌های فاعلی و غیرفاعلی). این دو نظام به­ترتیب در بخش‌های (۴ـ۱) و (۴ـ۲) معرفی خواهندشد.

۴ـ۱٫ نظام سه­ عضوی

در عربی، اسم‌های مفرد و اسم‌های جمع مکسر در چهارچوب یک نظامِ دارای سه حالتِ متمایز در جمله حضور می­یابند. این سه حالت متمایز که هرکدام نشانۀ خاص خود را دارند، عبارت­اند از: حالت فاعلی با نشانۀ [-u] (بخش۴ـ۱ـ۱)، حالت مفعولی با نشانۀ [-æ] (بخش۴ـ۱ـ۲) و حالت مضاف‌الیهی با نشانۀ [-i] (بخش۴ـ۱ـ۳). وجه اشتراک دو گروه مذکور (مفرد و جمع مکسر) این است که هیچ­کدام پسوندِ شمار (نشان­دهندۀ تعداد) ندارند و آخرین آوای کلمه متعلق به خود اسم است. درواقع، در این دو دسته اسم، پسوند حالت که یک واکه/مصوت است، مستقیماً به آخرین آوای اسم که یک همخوان/صامت است، متصل
می­گردد. البته، طبقه‌ای از اسم‌ها در عربی وجود دارد که «غیرمنصرف» نامیده می­شود و رفتاری استثنایی درقبال نشانه‌های حالت و نکره دارد. در بخش (۴ـ۱ـ۳) ویژگی‌های این اسم‌ها معرفی خواهدشد. همچنین، طبقۀ کوچکی از اسم­ها به نام «اسماء خمسه» (شامل أب، أخ، ذو، …) اگر اسم یا ضمیری را به­عنوان مضاف­الیه بگیرند، نشانۀ حالتشان به­صورت واکۀ کشیده ظاهر می­شود (واکۀ کوتاه «اِشباع می‌گردد»): [-u:] برای حالت فاعلی، [-æ:] برای حالت مفعولی، و [-i:] برای حالت مضاف‌الیهی.

نظام حالت اسم در زبان عربی

همچنین بخوانید: دانلود رمان بیاصه الشوام

By شرکت ناسار - تجارت با عراق

دکتر حبیب کشاورز عضو هیأت علمی دانشگاه سمنان - گروه زبان و ادبیات عربی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *