قواعد استثنا در زبان عربی
استثناء
استثناء خارج کردن اسم واقع بعد از الا یا یکی از اخواتش است از حکم ما قبل آن . همه دانش آموزان آمدند غیر از مریم . حکم حضور مر یم را از بقیه دانش اموزان جدا نمودیم ؛به مریم ( مستثنی ) می گوییم به همه دانش اموزان ( مستثنی منه ) و به الا( ادات استثناء) می گوییم علاوه بر الا ؛ غیر ، سوی ، خلا ، عدا و حاشا ادات استثنایند که حکم مخصوص به خود را دارا می باشند و در کتب درسی دبیرستان نیامده است .
نکته : الا حرف استثنای غیرعامل است چون گفته می شود مستثنی که از جمله منصوبات است یا به صورت ظاهری و یا در محل نصب می باشد در واقع مفعول به برای فعل استثنی است ، درمثال بالا اینگونه تفسیر می شود که همه دانش اموزان حاضرند و از بین حاضران مریم را استثناء می کنم همانطور که ملاحظه می کنید مریم در این جمله در اصل مفعول به است پس باید منصوب شود ولی در انواع استثناء که ذکر خواهم نمود مسثتنی اعراب مختلفی می گیرد .
انواع استثناء :
استثناء سه نوع است :
۱- استثنای متصل یا موجبه یا مثبت ، در این نوع استثناء مستثنی از جنس مستثنی منه است مثلاً هر دو انسان یا هر دو اشیاء و یا هر دو حیوان هستند . در این نوع استثناء مستثنی منه ذکر می شود و مستثنی همیشه منصوب است مثال :
فرح التلامیذُ الّا علیاً . لعب اللاعبون َ الّا واحداً
۲ – استثنای منقطع ، در این نوع استثناء مستثنی از جنسی غیر از جنس مستثنی منه است ؛ این نوع استثناء هم همیشه منصوب است مثلاً عاد الغائبونَ الّا دوّابَهم .همه غایبان برگشتند غیر از چهار پایانشان . ملاحظه می کنید که حاضران انسان و چهار پایان حیوانند پس همجنس نیستند و استثناء منقطع و منصوب است .
۳- استثنای مفرّغ : استثنایی است که در آن مستثنی منه ذکر نمی شود و محذوف است و معنای ماقبل الّا ناتمام است و معنای ان توسط بعد از الّا کامل می شود بنا براین اعراب یا حرکتش متناسب با نیاز جمله، قبل از وجود الّا مشخص می شود یعنی فرض را بر این می گذاریم که الّا در جمله نیست هر نقشی که لازم بود همان حرکت را روی مستثنی می گذاریم مثال :
هل جزاءُالاحسان ِ الّا الإحسان ؛ نوع استناء مفرغ است چون مستثنی منه ذکر نشده است اعراب مستثنی چیست ؟
فرض می کنیم الّا در جمله نیست : جزاء الإحسان الإحسانُ . احسان دوم خبر احسان اول است و مرفوع می باشد مستثنی را هم مطابق این توضیح مرفوع می کنیم هل جزاءُ الإحسان الّا الإحسانُ
لا فتی الّا علی . إلا را حذف می کنیم لا فتی علی ؛ لا لای نفی جنس . فتی اسم لای نفی جنس و علی خبر لای نفی جنس و مرفوع پس علی را به عنوان مستثنی مرفوع می کنیم لا فتی الا علی ٌ.
ما مررت ُ الّا بعلی ٍ . هل نصحتَ الّا زیداً ؛هر دو مفرغ است اولی مجرور به حرف جر و دومی متناسب با نیاز جمله مفعول به و منصوب است.
معمولاً در حد کتب درسی دبیرستان اگر ابتدای جمله استفهامی یا منفی بود استثناء مفرغ است که با توجه به نیاز جمله حرکت می گیرد .
نکته: استثنای منفی را می توان مثبت ترجمه نمود :ما مررت ُ الّا بعلی فقط به علی برخورد کردم
ضع فی الفراغ المستثنی مع الشکل الصحیح و عین نوع الإستثناء
دخل الطلبه الی المدرسه الّا ابن خالنا . ( طلبه جمع جمع لطالب و مذکر ٌ )
صادقتُ جیرانی کلــَهم الّا المتکبرون َ ( صادقتُ… : با همسایگانم درستی کردم غیر از متکبران )
لیس َ لک علی ّ الّا حق .
یموت الجسمُ و یفنی الّا الروح
لا یرید اللهُ أن یهلکَ الناسَ الّا الأشرار
رجع العسکرُ الّا الدوّاب
هل تتکلّم سوسنُ الّا الادباء