دستنامه چیست ؟

دستنامه چیست ؟
برخی موارد با واژه ای به نام دستنامه یا دستینه مواجه می شویم که معادل فارسی هندبوک است. توضیحات بیشتر:
هندبوک نوعی از یک اثر و کتاب مرجع (Reference work) یا مجموعه‌ای از راهنماها است. هندبوک دانش نویسه‌ای است در مورد یک موضوع خاص که امروزه اغلب ساده، کوچک، قابل حمل و حاوی اطلاعات مختصر و کافی می‌باشد.
ریشه این لغت در لاتین عبارت vade mecum است که vade به معنی “go” یا “walk” و “mecum” به معنی “with me” می‌باشد که ترجمه کلمه به کلمه آن در فارسی “با من برو” یا “با من قدم بزن” هست که از نظر من بیشتر مفهوم کتاب همراه را می‌رساند. (+)

برخی از هندبوک‌ها خصوصاً هندبوک‌های علوم مختلف مانند شیمی، فیزیک، مکانیک، پزشکی و … در سایز کوچک یا جیبی نبوده و معمولاً به صورت چند جلدی و بزرگ هستند. در برخی از موارد نیز هندبوک‌ها شامل اطلاعات یک سازمان یا یک دستگاه بوده که اغلب جنبه یک کتابچه‌ی راهنما را دارند. به هر حال آنچه که مشخص است، هندبوک‌ها طراحی و به وجود آمده‌اند تا ما بتوانیم در یک زمینه یا موضوع خاص به اطلاعات مورد نظرمان به صورت سریع دسترسی داشته باشیم.

در فرهنگ لغت businessdictionary این گونه نقل شده است که هندبوک اثری جامع و مفصل در مورد موضوعی خاص است که دسترسی سریع به مراجع یک رشته از علم را فرآهم آورده و معمولاً نقش مکمل را برای یک کتاب دارد. همچنین در سایر فرهنگ‌های لغات نیز به تعاریف مشابهی اشاره شده است که نقطه اشتراک آنها و البته جمع بندی مطلب ما تا اینجا عبارتند از:

1- هندبوک‌ها معمولاً دارای یک موضوع خاص هستند،

2- دسترسی به مطالب آن‌ها می‌بایست سریع و ساده باشد،

3- جامع و مفصل هستند،

4- به صورت نسبی دارای اطلاعات کافی می‌باشند و

5- نقش مکمل را برای کتاب‌ها دارا هستند.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی واژه دستینه را به جای واژه بیگانه handbook پیشنهاد و در لیست کلمات مصوب خود قرار داده است. البته واژه‌های دیگری از قبیل کتاب راهنما، دستنامه، راهنمانامه، راهنمای دستی و … نیز در سایت‌های فارسی زبان قابل مشاهده است.

در توضیحات فرهنگستان زبان و ادب فارسی اینگونه عنوان گردیده است:

هندبوك
ضبط فرنگي واژه بيگانه: handbook
زبان مبدأ: انگليسي
تعريف: كتابي كه درباره شيوه كاربرد دستگاهي اطلاعات مي‌دهد؛ كتاب راهنما
معادل پيشنهادي: دستينه
مثال: دستينه (هندبوك) تعمير كامپيوتر منتشر شد.
توضيح:
1- معادل فرانسه اين واژه (manual) به‌همين معني در فارسي رايج است.
2- واژه دستينه در فارسي به‌معاني ديگري از قبيل دستبند، دسته كارد و شمشير، دستخط، فرمان پادشاه و امضا بوده‌است. فرهنگستان بار معنايي جديدي به اين واژه داده‌است.

همان طور که مشخص است فرهنگستان، واژه‌ی دستینه را از معادل فرانسوی آن به معنای کتاب راهنما گرفته است که به نظر می‌رسد در این بین توجه زیادی به مفهوم واژه هندبوک نشده است. بیاید به شکل دیگری موضوع را عنوان کنیم. فرض کنید برای اولین بار و بدون پیش زمینه فکری به شما بگویند “آقای … لطفاً آن دستینه مهندسی الکترونیک را به من بدهید” احتمالاً شما هم مثل من و هر کس دیگری متعجب می‌شوید و منظور آن شخص برایتان نامفهوم خواهد بود! البته که حق با شماست چرا که دستینه واقعاً هیچگاه نمی‌تواند در مهاوره فراگیر شود چرا که اولاً در انتقال معنی و مفهوم ناتوان بوده و ثانیاً خوش بیان نیز نمی‌باشد.

باتوجه به اینکه موضوع واژه‌گزینی یا وام‌گیری زبانی بحثی تخصصی است که از حوزه علمی اینجانب خارج است قسمتی از نقد عنوان شده در وبلاگ زبان فارسی در دنیای ارتباطات را در اینجا آورده‌ام:

تعريفي كه فرهنگستان براي هندبوك آورده‌است در واقع مربوط به كتاب راهنما (manual) است و با تعريف هندبوك تفاوت دارد. اما ساختار واژه دستينه نشان مي‌دهد كه اين گزينش متأثر از روش غيرعلمي گرته‌برداري بوده‌است و بدون توجه به مفهوم يا تعريف واژه بيگانه انجام شده‌است.
بزرگ‌ترين ايراد روش مصنوعي گرته‌برداري در واژه‌گزيني، همين است كه معمولاً محصول اين روش، نه‌تنها ذهن شنونده يا خواننده را به‌سمت معناي واژه پيش نمي‌برد، بلكه او را متوجه همان معادل بيگانه مي‌كند، كه اين خود در تضاد با هدف اصلي واژه‌گزيني است. در همين واژه دستينه، يا معادل‌هاي قبلي آن، دستنامه و راهنماي دستي، عنصر «دست» ذهن شنونده يا خواننده را (اگر به‌كلي منحرف نسازد) متوجه hand در معادل انگليسي و درنتيجه خود واژه بيگانه مي‌كند.
از ادامه اين بحث طولاني كه در اين يادداشت كوتاه جا نمي‌گيرد (نقد روش گرته‌برداري)، فعلاً صرف‌نظر مي‌كنم و در خاتمه يادداشت، معادل پيشنهادي خودم را براي واژه هندبوك ارائه مي‌كنم.
در فارسي «فن» به‌معناي هنر و مهارت و تخصص كاملاً رايج است. مثلاً به كسي كه در يك رشته يا حرفه خاص تخصص و مهارت دارد «فني» يا «اهل‌فن» مي‌گوييم. با توجه به تعريف صحيح هندبوك كه در ابتداي يادداشت بيان شد، اين كتاب را مي‌توان فن‌نامه ناميد، يعني كتابي كه مطالب يك حوزه يا رشته تخصصي (فني) در آن جمع شده‌است. مثال: فن‌نامه فيزيك، فن‌نامه الكترونيك، فن‌نامه مدارهاي مجتمع، فن‌نامه انتشار امواج.
دستنامه، دستینه یا هندبوک (به انگلیسی: Handbook) یک نوع کتاب مرجع یا مجموعه‌ای از کتاب‌های راهنماست که دربردارنده اطلاعات و داده‌های کافی و فراگیری از مسائل بنیادی یک موضوع است. ساختار دستنامه‌ها معمولاً به گونه‌ای سازمان داده می‌شود تا بتوان از آنها به عنوان یک کتاب مرجع آماده استفاده کرد. دستنامه‌ها از منابع مراجع تخصصی در مورد یک موضوع یا دانش خاص می‌باشند و اطلاعات مورد نیاز برای شناخت دامنه یک موضوع را در دسترس قرار می‌دهد.

دلیل اصلی تهیه اغلب دستنامه‌ها همان گسترده بودن و اختصار آنها است تا مراجعه کننده به کتاب بتواند یک نمای کلی از موضوع مورد نظر کتاب و همچنین اطلاعات بنیادین و کافی در زمینه‌های مختلف بحث مورد نظر در دسترس داشته باشند. گاهی به همین دلیل گسترده بودن و اختصار در شرح مطالب، دستنامه‌ها به نامهای کتاب همراه (vade mecum به لاتین و به معنی «با من برو»)، یا راهنمای جیبی (به انگلیسی: pocket reference) نیز شناخته می‌شوند.
منابع:
مدرسه آنلاین تعمیر
ویکیپدیا