بررسی لامیه العجم طغرائی – بررسی قصیده أصاله الرأی صانتنی
دکتر مظفّر بختیار
استاد دانشگاه تهران
برای دستیابی به ترجمه قصیده لامیه العجم اینجا کلیک کنید
قصیده لامیهالعجم، سروده طغرائی شاعر ایرانی عربی‌سرای، در اواخر قرن پنجم هجری، از قصیده‌های ممتاز و مشهور و به تعبیر قدیم از امهات قصاید ادب عربی است.
مؤیدالدّین حسین طغرائیِ اصفهانی (۲۰ / ۵۱۰-۴۵۰ ه ق.) از بزرگ‌ترین سخنوران ایرانی عربی‌گوی است. با آنکه عصر طغرائی، مستعدَ پرورش و ظهور شاعران بزرگ نبود، به اعتقاد صاحب‌نظران، طغرائی از سخن‌سرایان و شاعران بزرگ در مقایسه با همه ادوار ادب عربی است؛ در نظر سخن سنجان معاصر عرب نیز همچنین است. در چند گونه CD که از نخبه آثار ادبیات عرب ارسال‌های اخیر با هم سلیقگی و همکاری استادان سخن‌شناس از کشورهای گوناگون عربی ترتیب یافته، متن کامل دیوان طغرائی یکی از گزیده‌های اصلی است.
زندگینامه طغرائی را با بررسی لامیهالعجم و انگیزه سرودن آن و کتابشناسی شرح‌های لامیه و استقبال‌ها و نظیره‌سرائی‌هایی که از آن شده چندین سال پیش هنگامی که دانشجوی دوره کارشناسی دانشکده ادبیات بودم، نوشته‌ام و همان‌وقت در مجله دانشکده ادبیات (سال ۱۲- مرداد ۱۳۴۴ ه ش، صص ۴۵۲-۳۷۳) و ضمن انتشارات دانشکده به‌چاپ رسیده است. در سال ۱۳۵۴ ه ش. / ۱۹۷۳ م ترجمه مبسوط آن با عنوان حیاه الطّغرائی به عربی انتشار یافت و اینک نیز با تجدیدنظر و افزایش منابع و تحقیقات جدید در سوریه دردست چاپ است. مطالب لازم را درباره احوال و آثار طغرائی در این منابع آورده‌ام و تکرار آنها ضرورت ندارد.
اثر مشهور طغرائی که مایه شهرت و بلندآوازگی او گشته، قصیده لامیهالعجم است که از امّهات قصائد عربی است و به قول صلاح‌الدین صفدی، سخن‌شناس و ادیب نامدار قرن هشتم هجری لامیه، دارای یکی از لطیف‌ترین بافت‌ها و استوارترین ساختارهای شعری در ادب عربی است؛ چندان‌که کمترین تصرّف و دگرگونی را بر نمی‌تابد. (صفدی، ج ۱، صص ۲۹ـ۲۷)
بیان شیوا و سخن‌پردازی و معنی آراییِ نغز طغرائی در این قصیده، برخی از ابیات لامیهالعجم را جزء حکم و امثال سائره عربی و برخی از امثال و داستانزدهای مهجور و متروک عربی را با زبان و در بازسازی و بازسرائی طغرائی از حکم و امثال رایج و زبانگرد ادب عربی گردانیده است.
طغرائی در شعر عربی خود به مضامین شعر فارسی توجه داشته است و حتی بعضی از معانی را از شعر فارسی ترجمه کرده است؛ مانند تمثیل پرعقاب، قصّه گرگ و روباه و ترجمه منظوم از شعر رودکی. در کتاب الفهرس التمهیدی (ص ۵۱۸) از قصیده‌ای از طغرائی به زبان فارسی، یاد شده که خود شاعر، آن را به عربی شرح کرده است. چندین رساله و کتاب هم در فن کیمیا و علوم غریبه به زبان فارسی و عربی بدو منسوب است و تفصیل مطالب و مشخصات این آثار را در زندگینامه او آورده‌ام (نک: بختیار، ص ).
باری، ابیات لامیه العجم از دیرباز در متون ادبیات فارسی و آثار ادبی مسلمانان و سایر زبان‌ها بارها به استشهاد و تضمین آمده است. به‌سبب همین شهرت و حسن قبول، شرح‌ها بر لامیه نوشته شده و متن آن به فارسی و برخی از زبان‌های دیگر و از جمله زبان‌های فرنگی ترجمه شده است. مشهورترین شرح لامیه با عنوان الغیثُ المسجم فی شرح لامیهالعجم از صلاح‌الدین صفدی (۷۶۴ ه ق.)، مؤلف فوات‌الوفیات که تاکنون به چند چاپ رسیده و به هزار صفحه وزیری بر می‌آید، خود از مراجع و مجامع معتبر ادبی و شعری است.