فعل مجرد و مزید در زبان عربیفعل مجرد و مزید در زبان عربی

فعل مجرد و مزید در زبان عربی

فعل در زبان عربی یا ثلاثی است یا رباعی یا خماسی …

فعل ثلاثی دو نوع است:

۱- ثلاثی مجرّد ۲- ثلاثی مزید

اغلب فعل هایی که در دوره راهنمایی با آن آشنا شده اید ثلاثی مجرّد بودند.

سَمِعوا، رَفَعْنا، یلعَبانِ، تحکُمُ، تَصبِرونَ، حَمَلَتْ، اُکْتُبوا

ثُلاثی مجرّد به فعلی می گویند که اوّلین صیغه فعل ماضیِ آن از سه حرف تشکیل می شود. مثلاً این فعلها ثلاثی مجرّد هستند (سَمِعوا، رَفَعْنا، یَلعَبانَ، تَحکُمُ، تَصبِرونَ، حَمَلْتَ، اُکتُبوا) اوّلین صیغه ماضیِ این فعلها به ترتیب عبارتند از( سَمِعَ،رَفَعَ، لَعِبَ، حَکَمَ، صَبَرَ، حَمِلَ، کَتَبَ) می بینیم همه این فعل ها سه حرفی اند.
سَمِعوا – رَفَعْنا- یَلعَبانِ- تَحْکُمُ- تَصْبِرونَ- حَمَلَتْ- اُکْتُبوا

سَمِعَ – رَفَعَ – لَعِبَ – حَکَمَ – صَبَرَ – حَمَلَ- کَتَبَ

ثلاثی مزید

فعل ثلاثی مزید به فعلی گفته می شود که اولین صیغه ماضی آن بیشتر از سه حرف باشد.

أخْرَجْنا- تُعَلِّمونَ- هاجَرْتُم- إجْلَسْتَ- قَدَّمْنا- سافَروا

به این ۶ فعل توجّه کنید: اوّلین صیغه ماضی این فعل ها عبارتند از:

أخْرَجَ – عَلَّمَ- هاجَرَ- أجْلَسَ- قَدَّمَ – سافَرَ

عَلَلمَ قَددَمَ

می بینید که به اولین صیغه ماضی هر یک از این فعل ها حرفی اضافه شده است.

فعل ثلاثی مزید به فعلی گفته می شود که اولین صیغه ماضی آن بیشتر از سه حرف باشد.

بنا براین به این فعلها فعل های ثلاثی مزید گفته می شود.

برای تشخیص مجرّد از مزید به اولین صیغه ماضیِ آن فعل مراجعه می کنیم.

هر کدام از فعلهای ثلاثی مزید، دری از نظر معنی بر روی ما می گشاید؛ به هر گروه از این افعال یک باب می گویند و فعلهای ثلاثی مزید دارای هشت باب مشهور هستند که ما در درس دوم با سه باب از بابهای ثلاثی مزید آشنا می شویم. شما می توانید این بابها را در جدول زیر مشاهده کنید:

باب

وزن ماضی

وزن مضارع

وزن امر

إفعال

أفْعَلَ

یُفْعِلُ

أفْعِلْ

تَفعیل

فَعَّلَ

یُفَعِّلُ

فَعِّلْ

مُفاعَلَه

فاعَلَ

یُفاعِلُ

فاعِلْ

فعل مجرد و مزید در زبان عربی

دانش آموزان عزیز، شما اکنون می توانید مثالهایی را در باب های گفته شده ملاحظه کنید. به معنی کلمه ها نیز دقّت کنید.

مثال برای ثلاثی مزید باب «إفعال»

ماضی

مضارع

مصدر

امر مخاطب

أجْلَسَ: نشاند

یُجْلِسُ : می نشاند

إجلاس: نشاندن

أجْلِسْ: بنشان

ثلاثی مجرّد، فعل بالاعبارت است از:

ماضی

مضارع

مصدر

امر مخاطب

جَلَسَ: نشست

یَجْلِسُ: می نشیند

جُلوس: نشستن

اِجْلِسْ: بنشین

مثال برای ثلاثی مزید باب «تفعیل »:

ماضی

مضارع

مصدر

امر مخاطب

نَزَّلَ: پایین آورد

یُنَزِّلُ: پایین

می آورد

تَنْزیل: پایین آوردن

نَزِّلْ: پایین بیاور

ثلاثی مجرّد فعل بالا عبارت است از:

ماضی

مضارع

مصدر

امر مخاطب

نَزَلَ: پایین آمد

یَنْزِلُ: پایین می آید

نُزول: پایین آمدن

اِنْزِلْ: پایین بیا

مثال برای ثلاثی مزید باب «مفاعله»

ماضی

مضارع

مصدر

امر مخاطب

جالَسَ: همنشینی کرد

یُجالِسُ: همنشینی می کند

مُجالَسَه: همنشینی

جالِسْ: همنشینی کن

ثلاثی مجرّد فعلِ بالا را کمی جلوتر خواندیم. گاهی مصدر این باب بر وزن «فِعال» است.

مثال: جاهَدَ، یُجاهِدُ: مُجاهَدَه (جِهاد) – دافَعَ، یُدافِعُ، مُدافَعَه (دِفاع)

(مضارع) (امر)

تُنَزِّلُ: پایین می آوری نَزِّلْ: پایین بیاور.

تُعلِّمینَ: یاد می دهی. عَلِّمى : یاد بده.

تُجالِسونَ: همنشینی می کنید. جالِسوا: همنشینی کنید.

تُجاهِدانِ: جهاد می کنید. جاهِدا: جهاد کنید.

تُکْرِمُ: احترام می گذاری. أکْرِمْ: احترام بگذار.

تُخْرِجْنَ: خارج می کنید. أخْرِجْنَ: خارج کنید.

معلم: نکته، همزه باب إفعال در فعل امر، همیشه مفتوح « أ» است. مثال:

تُحْسِنُ: (نیکی می کنی) أحْسِنْ: (نیکی کن)

تُدْخِلانِ: (داخل می کنید) أدْخِلا: (داخل کنید)

(سماعی – قیاسی)

ماضی، مضارع و مصدر در ثلاثی مجرّد «سماعی» هستند. سماعی یعنی شنیداری. یعنی از قبل باید آنها را شنیده باشیم. به مصدر این فعل ها دقّت کنیم.

حَفِظَ حِفْظ قَرَأ قِراءَه

جَلَسَ جُلوس عَرَفَ عِرفان

امّا ماضی، مضارع و مصدر در ثلاثی مزید «قیاسی» هستند؛ یعنی اگر یک مورد را بلد باشیم بقیه فعلها و مصدرها را با مقایسه کردن می سازیم.

فعل هایی که در یکی از بابهای افعال و تفعیل به کار می روند؛ اغلب به صورت متعدّی ترجمه می شوند. یعنی نیاز به مفعول دارند. مانند:

نَزَلَ : نازل شد أنزَلَ و نَزَّلَ: نازل کرد.

برای ساختن مصدر این باب از وزن (افعال) استفاده می کنیم و مثلاً مصدر (اضْحاک) را می سازیم . وزن اولین صیغه ماضی و اولین صیغه مضارع و مصدر این فعل را مجموعاً (باب افعال) می نامیم پس فرمول (باب افعال) به شکل زیر است.

اولین صیغه ی ماضی :أَفْعَلَ

اولین صیغه ی مضارع : ُفْعِل

ُ مصدر : افْعال

به فعل هایی که بدین ترتیب با افزودن یک یا چند حرف به ریشه فعل ساخته می شوند ثلاثی مزید می گویند. به عبارت دیگر ثلاثی مزید فعلی است که اولین صیغه ی ماضی آن علاوه بر سه حرف اصلی یک یا چند حرف زاید نیز دارند. مانند :

(أَضْحَکَ) غیر از سه حرف (ض ح ک ) که حروف اصلی هستند یک حرف دیگر هم دارد (اُ) که حرف زاید نامیده می شود.

اما ثلاثی مجرد فعلی است که اولین صیغه ماضی آن حرف زاید ندارد و فقط از سه حرف اصلی درست شده است : مانند : ضَحِکَ

معرفی باب تفعیل

اولین صیغه ماضی : فَعّلَ (علّمَ)
اولین صیغه مضارع : یُفَعّلُ (یُعلّم)ُ
مصدر : تفعیل (تعلیم)

معرفی باب مفاعله

اولین صیغه ماضی : فاعَلَ (جاهَد)َ
اولین صیغه مضارع : یُفاعِلُ (یُجاهِد)ُ
مصدر : مُفاعله ، فعال (مُجاهدَه ، جهاد)
مصدر فعلهای ثلاثی مزید وزن معینی دارند به عبارتدیگر قیاسی هستند. اما مصدر فعلهای ثلاثی مجرد وزن معینی ندارند و به عبارت دیگر سماعی هستند.

تمرینات درس دوم : ۱-عیّن الصحیح علی حسب النّص : براساس متن صحیح را معین کن

۱- کان اُویسٌ مشتاقا لزیاره النبی (ص)
اویس مشتاق دیدار پیامبر بود-صحیح
۲ – وعد اُویسٌ امّه بالرّجوع بعد غروب الشّمس .
اویس به مادرس وعده داد که بعد از غروب خورشید برگردد-غلط
۳ – جاهَدَ اویسٌ فی معرکه «نهروان» فَوَجعَ علی الارض شهیداً
اویس در جنگ نهروان جهاد کرد . پس روی زمین افتاد و شهید شد-غلط

تمرین دوم : با توجه به کفه های پر شده (صفحه ۲۱ کتاب درس) کلمات هم وزن آنها را پیدا کنید
هاجر ، اکرم ، اشرک، کاتب ، جالس، علّم ، قدّم، اکبرّ ، اَحْسَنَ

فاعل : هاجَرَ – کاتَبَ – جالَسَ
فعّل : علّم – قدَّم – کبَّر
أفْعل : اکرم – أسْرَکَ – أَحْسَنَ

حال چنانچه در کفه های پرشده کلمات «یُفْعلِ ، یُفعل و یُفاعل » را قرار دهید . جهت برابر شدن کفه ها در وزن فعل های بالا چه تغییری ایجاد می شود؟

یفاعل : ُیُهاجِرُ – یُکاتِبُ – یُجالسُ
یُفعّلُ : یُعلّم – یُقدّمُ – یُکتّبرُ
یَُفْعِلُ : یُکرمُ – یُشْرکُ – یَُحْسِنُ

اکنون مصادر فعل های بالا را در جای خالی قرار دهید:

مهاجره : مکاتبه – مجالسه
تعلیم : تقدیم – تکبیر
اکرام : اشراک – احسان

تمرین ۳ – اجعل فی الفراغ کلمه مناسبته من الدّوائر
در جای خالی کلمه مناسبی در دایره ها قرار بده

۱٫ و لأحْسنْ کما …….اللهُ الیک
گزینه ها: اَحْسنوا -اَحْسَنْ
پاسخ:اَحْسَنْ
و نیکی کن چنانچه خدا به تو نیکی کرد

۲ . (انّا ….. هُ فی لیْله ِ القدر)
گزینه ها:انزلنا – انزل
پاسخ :‌انزلنا
همانا ما آن را در شب قدر نازل کردیم

۳٫ (ربّنا اَفْرغ علیْنا صبرأ و……. اقْدامنا ) ‌
گزینه ها:ثَبَّت – ثَبَّتوا
پاسخ :‌ ثَبَّت
ای پروردگار به ما صبر عطا کن و گامهای ما را استوار گردان

۴ . (انّا نحْنُ …… علیکَ القرآن)
گزینه ها: نزَّلنا – نَزَّلتُ
پاسخ :‌ نزَّلنا
همانا قرآن را بر تو نازل کردیم

۴ – اکمل ترجمه الجمل التالیه :
ترجمه جمله های زیر را کامل کن

۱٫ لا یَشْعُرُ المؤمن بالضعْفِ عندَ مواجهه المشاکل .
مؤمن به هنگام برخورد با مشکلات احساس ضعف نمی کند

۲٫اللُّهمَ ، نوّر قلوبنا بنور الایمان و الیقین .
خدایا ! دلهای ما را به نور ایمان و یقین روشن کن

۳٫هولاء وَجَدوا السّعاده فی مساعده الآخرینَ
اینان سعادت را در کمک کردن به دیگران یافتند

۴٫ المؤمنون یُجاهدنَ باموالهم و انفسهم فی سبیل الله .
مؤمنان با مالهایشان و جان هایشان در راه خدا جهاد می کنند

اضواء قرآینه (پرتوهای قرآنی)
۱٫ با توجه به ترجمه ی آیات در جای خالی از مصدر «تسبیح» (خدا را به پاکی یاد کردن) فعل مناسب قرار دهید:

۱٫ (یُسبّحونَ اللیلَ و النّهارُ لا یَفْتُرون) ( انبیاء ۲۰)
شبانه روز خداوند را به پاکی یاد می کنند و مستی نمی ورزند

۲٫ فاصْبر علی ما یَقولُونَ و یسبّحْ بحَمْدِ ربّک . (طه ۱۳۰)
بر آنچه می گویند، شکیبا باش و با ستایش پروردگارت از او به پاکی یاد کن

۲ – دو آیه زیر را بخوانید و به سؤالات زیر پاسخ دهید :
و ابالحق انزلناهُ و بالحقّ نزَلَ . (اسراء / ۱۰۵)
و آنرا به حق نازل کرده ایم و به حق نازل شده است

«انّا نحنُ نزّلنا الذّکر و انّا له لحافظون» (حجر /۱۹)
همانا ما خودمان قرآن را نازل کردیم و همانا ما حفظ کننده ی آن هستیم
سؤال :

تفاوت میان نزل و انزل از جهت لفظ و معنی چیست؟
نزَل ثلاثی مجرد و اَنْزَلَ ثلاثی مزید است. نَزَلَ یعنی فرود آمد اما أَنْزَلَ یعنی فرود آمد

تفاوت میان نزل و نزّل از جهت لفظ و معنی چیست؟
نَزَل ثلاثی مجرد نزّلَ ثلاثی مزید است نزَلَ یعنی فرود آمد اما نزّلَ یعنی فرود آورد

تست های کنکوری درس دوم :

۱- ترجمه کدام گزینه صحیح نیست؟
الف) قد اسمتُ منذ مدّهِ : از مدتی پیش اسلام آورده ام
ب) لَقد نَفِدَ صبری : صبرم تمام شده است
ج) قَرُبَ من مدینه النبی : از شهر پیامبر (ص) مدیه دور شد.
د) ربّنا اَفْرغ عَلیْنا صبْراً : ای پروردگار ما به ما صبر عطا کن

۲ – ترجمه کدام گزینه صحیح نیست؟
الف) الجزیل : ناچیز
ب) الحبیب :‌محبوب
ج) ذاتَ لیلهٍ : شبی
د) السّنین :‌سال ها

۳– کدام گزینه ثلاثی مجرد است؟
الف) یَخْرُجُ
ب) یُخْرِجُ
ج) أَخْرَجَ
د) أِخراج

۴ – کدام گزینه از باب افعال است؟
الف) علموُا
ب) یَعْلَمُ
ج) اعْلَمْ
د) علّمَ

۵ – کدام گزینه از باب افعال است؟
الف) هاجَروا
ب) أَرْسَلْنا
ج) تُکذّبانِ
د) صدّقَ

۶ – کدام گزینه از باب مفاعله است ؟
الف) انزلنا
ب) نزّلْنا
ج) جاهدوا
د) أَخْطَاْتَ

۷ – کدام گزینه از باب تفعیل است؟
۱٫ تُجاهدینَ
۲٫ تُسبّحُ
۳٫ اَحْسنْتُمْ
۴٫ یطعَمون

۸ – میزان برای تشخیص حروف زاید و باب ها کدام صیغه است؟
الف) اولین صیغه ی مضارع
ب) هفتمین صیغه امر
ج) مصدر
د) اولین صیغه ی ماضی

۹ – میزان برای تشخیص ثلاثی مزید و ثلاثی مجرد کدام صیغه است؟
الف) اولین صیغه مضارع
ب) اولین صیغه نهی
ج) اولین صیغه ماضی
د) اولین صیغه امر

۱۰ – کدام گزینه ، مصدر ثلاثی مزید نیست؟
الف) نزُول
ب) مُجاهده
ج) جهادِ
د) انْزال

۱۱ – کدام گزینه نمی تواند جمله (اَنْتَ …آموزش زبان عربی.
.) را کامل کند؟
الف) تُساعِدَُ
ب) ساعَدْتَ
ج) تلمیذٌ
د) یُساعِدُ

۱۲ – کدام گزینه در موقع ساختن فعل امر به همزه نیاز دارد؟
الف)‌تَعَلّمُ
ب) تُکِْرمُ
ج) تُجاهِدُ
د) تُجاهدینَ

۱۳ – همزه فعل امر کدام باب مفتوح است؟
الف) افعال
ب) تفعیل
ج) مفاعله
د) تفعیل و مُفاعله

۱۴ – کدام گزینه نمی تواند جمله (هیَ ….) را کامل کند؟
الف) تُعلّمُ
ب) علّمتْ
ج) یُعلّمُ
د) تلمیذهٌ

۱۵ – کدام گزینه جمله اَنْتُنَّ …. فی الصّلاه را کامل می کند؟
الف) تُشارکونَ
ب) یُشارکونَ
ج) تُشارِکْنَ
د) یُشارکن

فعل مجرد و مزید در زبان عربی

 

 

By شرکت ناسار - تجارت با عراق

دکتر حبیب کشاورز عضو هیأت علمی دانشگاه سمنان - گروه زبان و ادبیات عربی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *