تاثیر نهج البلاغه بر ادبیات فارسی
نویسندگان: جعفری سیدمحمدمهدی*
* دانشگاه شیراز
چکیده:
نهج البلاغه به عنوان گزیده ای از سخنان امیرالمومنین امام علی بن ابی طالب (ع)، از همان روز نسیت پدیدار شدن، تاثیری ژرف بر فرهنگ وادبیات عربی و فارسی گذاشته است. شاعرانی مانند رودکی و فردوسی پیش از تالیف نهج البلاغه (سال ۴۰۰ ھ)، از سخنان امیرالمومنین که در محیط های فرهنگی جهان اسلام شایع بوده، متاثر بوده اند.
در این نوشتار، نخست علل و عوامل این تاثیرگذاری بررسی شده است، سپس نمونه هایی از اشعار و آثار نثری شاعران و نویسندگان فارسی، از رودکی تا فیض کاشانی ارایه شده است.
کلید واژه: تاثیر، سخنوری، فصاحت و بلاغت، عقل گرایی
نهج‌البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه علی ابن ابی‌طالب است که توسط سید رضی در قرن چ هارم هجری قمری براساس ذوق ادبی خویش از نامه‌ها و خطبه های علی فراهم آورده است. از جمله شاخصه‌های این کتاب، ترجمه‌های متعدد آن است.
نخستین گردآورنده کلمات قصار علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب (بیان و تبیین) درگذشتهً ۲۵۵ ه. ق می‌باشد. وی صد کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین را انتخاب کرده و آن را (مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب) نامیده‌است.
تاریخ‌نگاران و حدیث‌دانان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای علی اقدام کرده‌اند، برای نمونه قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی درگذشتهً ۴۰۵ هجری مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین علی را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده‌است.[۵] ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده‌است.[۶] بسیاری از خطب و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده‌است.[۷] همچنین بخش بزرگی از خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه در کتابهایی که یک قرن پیش از نهج‌البلاغه تالیف شده، نظیر کتاب «الکافی» شیخ کلینی و «کتاب التوحید» شیخ صدوق آمده‌است.
علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که تقریباً صد سال پیش از سید رضی می‌زیسته‌است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» می‌نویسد: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره‌مند می‌شدند.» گواهی دانشمند متتبعی مانند مسعودی می‌رساند که خطابه‌های علی فراوان بوده‌است که سید رضی از این میان در نهج‌البلاغه تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده، که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص او داشته‌است.
کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک نهج‌البلاغه انتشار یافته که از جمله مهمترین آنها سه کتاب «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی خان عرشی و ترجمه آیت‌الله‌زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرا حسینی است.